مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

پ_اسخ اعت_راض_ات يه_ود درب_اره قبل_ه••• 53

ت__وطئ___ه يه______ود در ام___ر قبل____ه••• 55

فصل س_وم : ت_ش____ري__ع روزه••• 59

مقرر ش__دن روزه ب_ر مسلمي____ن••• 59

سابق__ه روزه در ادي____ان ديگ___ر••• 60

مقدم_ه چين_ى ب_راى تشري_ع روزه••• 62

ف_رمان تش_ريع روزه م_اه رمضان••• 64

تغيير شرايط روزه در جنگ خندق••• 66

(301)

فصل چهارم : تاريخ كعبه و تشريع حج••• 69

اولي__ن خ__ان____ه عب__ادت در جه____ان••• 69

(302)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

1 _ ه__دف بن_اى كعبه••• 69

2 _ نامگ__ذارى كعب__ه••• 70

3 _ مب__ارك بودن كعبه••• 71

4 _ راهنم__ا بودن كعبه••• 72

5 _ آيات الهى در كعبه••• 73

مشخص______ات ك_عب______ه••• 76

1 _ شك____ل كعب_____ه••• 76

2 _ پي__راه__ن كعب___ه••• 79

(303)

3 _ عظم_ت خانه كعبه••• 81

4 _ رياس_ت خانه كعبه••• 83

(304)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

تاريخ ساختم__ان كعب__ه••• 87

1 _ اولين بناى كعبه••• 88

2 _ تجديد بناى كعبه قب_ل از اسلام••• 88

3 _ تجديد بناى كعب__ه در عصر رسول اللّه صلى الله عليه و آله ••• 90

4 _ تخريب خانه خدا به وسيله يزيد••• 91

5 _ تغييرات زمان حجاج بن يوسف••• 93

6 _ توسعه حرم در زمان عب__اسيان••• 94

7 _ تعميرات و تغييرات زمان سلاطين عثمانى••• 94

(305)

8 _ تعمي__رات مسج_دالحرام در زمان آل سعود••• 95

تشريع حج ابراهيمى و حج محم__دى صلى الله عليه و آله ••• 97

(306)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

ت_اريخ ت_شريع ح_ج••• 100

تش_ريع ح_ج ت_مت_ع••• 104

تغييرات در حج تمتع در زمان عمر••• 107

فصل پنجم : تشريع زكات وخمس••• 113

ح_ك_م زك__ات م_ال_ى••• 113

نيازهاى مالى جامعه در اسلام و حق مالكيت فردى••• 117

ام_ت_يازات ق_وانين م_ال_ى اس_لام••• 119

ماليات،خراج وباج هاى غيرمشروع••• 121

(307)

مح_ل مص_رف وج_وهات اس_لامى••• 122

فلسف_ه ت_وزي_ع ث_روت اس_لام_ى••• 123

(308)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

توزيع شخصى و اختيارى ثروت••• 124

تشريع خمس••• 125

مح_ل مص_رف خم___س در ج_امع___ه اس___لامى••• 127

فصل ششم : تشري__ع محرم__ات در اس__لام••• 133

تاريخ تحريم شرابخوارى و قمار••• 133

ت__دري_ج در تح_ري_م م_ح_رم_ات••• 139

رِجْ_سٌ مِ__نْ عَ__مَ_لِ ال_شَّ_يْ__ط_نِ••• 142

بر

آن چه گذشت__ه حرج_ى نيست!••• 144

(309)

چهار محرمه در اسلام و سابقه محرمات در يهود••• 146

روزى ه_اى ح_لال و ت_ح_ري_م ه_اى خ_لاف ش_رع••• 150

(310)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

تاريخ تحريم ربا و فلسفه آن••• 155

تصديق تاريخ بر نظريه قرآن در آثار رباخوارى••• 159

آي_ات ق_رآنى و رواي_ات در من_ع و تح_ري_م رب_ا••• 160

فصل هفتم : تش__ري__ع حك____م قص___اص••• 163

تش_ري_ع ح_ك_م ق_ص_اص در ج_ام_ع_ه اس_لامى••• 163

مف_ه__وم عف__و در ق_ص__اص••• 164

اثر قصاص در حيات انسان ها••• 165

سابق__ه تاريخى قص__اص در مل____ل و ادي___ان••• 166

(311)

فصل هشتم : تشريع جهاد و آغاز جنگ هاى صدر اسلام••• 169

ت__اري_خ ت_ش_ري___ع ج__ه_اد••• 169

(312)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

تدري_ج در صدور فرمان جهاد••• 176

ممانعت كفار از مراسم ح_ج مسلمانان••• 186

پ_ي_ش درآم_د جنگ ه_اى ص_در اس_لام••• 189

اول_ين اج_ازه دف_اع ب_راى م_سل_م_ي_ن••• 192

دف__اع ي_ا ج_ن_گ ت__ه_اج_م_ى••• 195

و اما اين كه چ_گ_ونه ظ_لم م_ى ش_دند؟••• 197

تشريع جهاد و منابع مالى آن••• 198

ج_ن___گ ب_ا اه___ل ك_ت____اب••• 201

(313)

دلايل جن__گ با اه__ل كت___اب••• 202

(314)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

جنگ هاى تهاجمى اسلام (شمشيرهاى سه گانه)••• 207

ش_ش ف_رمان جنگ_ى: شش رمز پيروزى اسلام••• 210

ف___رم__ان اول: ثب___ات ق_____دم در ج_به_____ه••• 213

ف__رم____ان دوم: ذك______ر و ي____اد خ_______دا••• 215

فرم___ان س___وم: اطاع___ت خ___دا و رس___ول••• 218

ف_رم____ان چه____ارم: ن_ه___ى از اخت_______لاف••• 219

فرمان پنجم و ششم: نهى از اتخاذ رويه مشركين و سد راه خدا••• 220

م_وقعيت تاريخى ن_زول س_وره آل عم_ران و جنگ ه_اى اس_لام••• 221

(315)

وج__وب جه__اد در ت__ورات و انجي__ل و ق_رآن••• 225

(316)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

شدت عم_ل مسلمان_ان در ب_رابر ك_فار••• 227

ت_شري_ع ج_ه__اد، و ب_رخ_ورد دوگ_ان__ه ترسودلان••• 229

خي_ان__ت و ج_اسوس_ى در جن_گ هاى ص__در اسلام••• 232

مسئله غنائم در جنگ هاى صدر اسلام••• 236

امداده__اى الهى و نقش ملائك__ه در جنگ ه_اى اسلام••• 242

چ_گ_ون_گى ي_ارى م_لائكه در جنگ ه_ا••• 242

ام___داد م__لائ__ك_ه در ج_ن__گ ب___در••• 243

ام___داد م__لائ__ك_ه در

ج_ن__گ احزاب و حنين و اُحد••• 245

(317)

(318)

است. به علاقه مندان بخصوص جوانان توصيه مى كنم كه از اين آثار بهره مند شوند.

توفيقات بيش از پيش ايشان را از خداوند متعال خواهانم.

محمد يزدى

رييس دبيرخانه مجلس خبرگان رهبرى 1/2/1388

(6)

همكاران قرآن پژوه ايشان گرديده است. اميدوارم همچن__ان از توفيق__ات و تأيي__دات الهى برخ__وردار باشن_د.

سيدعلى اصغر دستغيب

28/9/86

(10)

الميزان» به گفته شهيد آية اللّه مطهرى (ره) «بهترين تفسيرى است كه در ميان

(12) تاريخ تشريع دين اسلام

شيعه و سنى از صدر اسلام تا امروز نوشته شده است». «الميزان» يكى از بزرگ ترين آثار علمى علامه طباطبائى (ره)، و از مهم ترين تفاسير جهان اسلام و به حق در نوع خود كم نظير و مايه مباهات و افتخار شيعه است. پس از تفسير تبيان شيخ طوسى (م 460 ه) و مجمع البيان شيخ طبرسى (م 548 ه) بزرگ ترين و جامع ترين تفسير شيعى و از نظر قوّت علمى و مطلوبيت روش تفسيرى، بى نظير است. ويژگى مهم اين تفسير به كارگيرى تفسير قرآن به قرآن و روش عقل__ى و است__دلالى اس__ت. اي__ن روش در ك__ار مفسّ__ر تنها در كنار هم گذاشتن آيات براى درك معناى واژه خلاصه نمى شود، بلكه موضوعات مشابه و مشت__رك در سوره هاى مختلف را كنار يكديگر قرار مى دهد، تحليل و مقايسه مى كند و براى درك پيام آيه به شيوه تدبّرى و اجتهادى ت_وسل مى جويد.

يكى از ابعاد چشمگير الميزان، جامعه گرايى تفسير است. بى گمان اين خصيصه از

مقدمه ناشر (13)

انديشه و گرايش هاى اجتماعى علامه طباطبائى (ره) برخاسته است و لذا به مباحثى چون حكومت، آزادى، عدالت اجتماعى، نظم اجتماعى، مشكلات امّت اسلامى، علل عقب ماندگى مسلمانان، حقوق زن و پاسخ به شبهات ماركسيسم و ده ها موضوع روز، روى آورده و به طورعمي_ق مورد بحث و بررسى قرارداده است.

شيوه مرحوم علاّمه به اين شرح است كه در آغاز، چندآيه از يك سوره را مى آورد و آيه، آيه، نكات لُغوى و بيانى آن را شرح مى دهد و پس از آن، تحت عنوان بيان آيات كه شامل مباحث موضوعى است به تشريح آن مى پردازد.

ول__ى مت__أسف__انه ق__در و

ارزش اين تفسير در ميان نسل جوان ناشناخته مانده است و بنده در جلسات ف__راوان__ى كه با دانشج_ويان يا دانش آموزان داشته ام همواره نياز فراوان آنها را به اين تفسير دري__افت__ه ام و به همين دليل نسبت به همكارى با جن__اب آق__اى

(14) تاريخ تشريع دين اسلام

سيدمهدى امي__ن اق__دام نم______وده ام.

امي__دوارم اي___ن قبي__ل ت__لاش ه__اى ق__رآن__ى م__ا و شم__ا ب__راى روزى ذخي__ره ش__ود ك__ه ب__ه ج__ز اعم__ال و ني__ات خ_الص_انه، هي_چ چي_ز ديگ_رى ك_ارس_از نخواهد بود.

دكتر محمد بيستونى

رئيس مؤسسه قرآنى تفسير جوان

تهران _ تابستان 1388

مقدمه ناشر (15)

كار انتخاب مطالب و فيش بردارى و تلخيص و نگارش، از

مقدمه مؤلف (17)

اواخ__ر س__ال 1357 ش__روع و ح__دود 30 س__ال دوام داشت__ه، و با توفيق الهى در ليالى مب__اركه قدر سال 1385پايان پذيرفت__ه و آم__اده چ__اپ و نش__ر گ_ردي_ده است.

ه__دف از تهيه اين مجموع__ه و نوع طبقه بندى مطالب در آن، تسهيل مراجعه به شرح و تفسير آيات و معارف قرآن شريف، از جانب علاقمندان علوم قرآنى، مخصوصا محققين جوان است كه بتوانند اطلاعات خود را از طريق بيان مفسرى بزرگ چون علامه فقيد آية اللّه طباطبايى دريافت كنند، و براى هر سؤال پاسخى مشخص و روش__ن داشت___ه باشن__د.

سال هاى طولانى، مطالب متعدد و متنوع درباره مفاهيم قرآن شريف مى آموختيم اما وقتى در مقابل يك سؤال درباره معارف و شرايع دين مان قرار مى گرفتيم، يك جواب مدون و مشخص نداشتيم بلكه به اندازه مطالب متعدد و متنوعى كه شنيده بوديم بايد

(18) تاريخ تشريع دين اسلام

جواب مى داديم. زمانى كه تفسير الميزان علامه طباطبايى، قدس اللّه سرّه الشريف، ترجمه شد و در دسترس جامعه مسلمان ايرانى قرار گرفت، اين مشكل حل شد و جوابى را كه لازم بود مى توانستيم از متن خود قرآن، با تفسير روشن و قابل اعتمادِ فردى كه به اسرار مكنون دست يافته بود، بدهيم. اما آنچه مشكل مى نمود گشتن و پيدا كردن آن جواب از لابلاى چهل (يا بيست) جلد ترجمه فارسى اين تفسير گرانمايه بود. لذا اين ضرورت احساس شد كه مطالب به صورت موضوعى طبقه بندى و خلاصه شود و در قالب يك دائرة المع__ارف در دست__رس همه دين دوستان قرارگيرد. اين همان انگيزه اى ب_ود ك_ه م_وجب تهيه اين مجل__دات گ__رديد.

بديهى است اين مجلدات

شامل تمامى جزئيات سوره ها و آيات الهى قرآن نمى شود، بلكه سعى شده مطالبى انتخاب شود كه در تفسير آيات و مفاهيم قرآنى، علامه بزرگوار

مقدمه مؤلف (19)

به شرح و بسط و تفهيم مطلب پرداخته است.

اص__ول اين مطالب باتوضيح و تفصيل در «تفسير الميزان» موجود است كه خواننده مى تواند براى پى گي__رى آن ها به خود المي__زان مراجعه نمايد. براى اين منظور مستن__د هر مطلب با ذك__ر شماره مجل__د و شماره صفح__ه مربوط__ه و آيه مورد استن__اد در هر مطلب قيد گرديده است.

ذكراين نكته لازم است كه چون ترجمه تفسيرالميزان به صورت دومجموعه 20 جلدى و 40جلدى منتشرشده بهتراست درصورت نيازبه مراجعه به ترجمه الميزان، بر اساس ترتيب عددى آيات قرآن به سراغ جلد موردنظر خود، صرف نظراز تعداد مجلدات برويد.

و مقدر بود كه كار نشر چنين مجموعه آسمانى در مؤسسه اى انجام گيرد كه با ه__دف نش__ر مع__ارف ق__رآن ش__ري_ف، به صورت تفسير، مختص نسل جوان،

(20) تاريخ تشريع دين اسلام

تأسيس شده باشد، و استاد مسلّم، جن__اب آق_اى دكت_ر محم__د بيستونى، اصلاح و تنقي__ح و نظ__ارت هم__ه ج__انب_ه بر اين مجم__وعه ق_رآنى شريف را به عه__ده گي__رد.

مؤسسه قرآنى تفسير جوان با ابتكار و سليقه نوين، و به منظور تسهيل در رساندن پيام آسمانى قرآن مجيد به نسل جوان، مطالب قرآنى را به صورت كتاب هايى در قطع جيب__ى منتش__ر مى كن__د. اي__ن ابتك__ار در نش__ر همي__ن مجل__دات ني__ز به كار رفته، ت__ا مط__الع__ه آن در ه__ر ش__راي__ط زم__ان__ى و مك__انى، براى ج__وانان مشتاق فرهنگ الهى قرآن شريف، ساده و آسان گردد...

و ما همه بندگانى هستيم هر يك حامل وظيفه تعيين شده از جانب دوست، و آنچه انج__ام ش__ده و مى ش_ود، همه از جانب اوست

!

و صلوات خدا بر محمّد مصطفى صلى الله عليه و آله و خاندان جليلش باد كه نخستين حاملان اين

مقدمه مؤلف (21)

وظيفه الهى بودند، و بر علامه فقيد آية اللّه طباطبايى و اجداد او، و بر همه وظيفه داران اين مجموعه شريف و آباء و اجدادشان باد، كه مسلمان شايسته اى بودند و ما را نيز در مسي__ر شن__اخت اس_لام واقعى پرورش دادن_د!

ليله قدر سال 1385

سيد مهدى حبيبى امين

(22) تاريخ تشريع دين اسلام

دين اسلام

پنجگانه يوميه در آن شب با شكل خاص خود، دو ركعت دو ركعت واجب شد، و هيچ دلالتى ندارد بر اين كه قبل از آن شب به صورت ديگر تشريع نشده باشد، بلكه در بسيارى از آيات سوره هاى مكى، و از آن جمله در سوره هايى كه قبل از سوره اسرى نازل شده، نظير سوره مدثر و مزمل و غير آن دو، سخن از نماز رفته، و به تعبيرهايى مختلف از آن ياد نموده است، هر چند كه كيفيت آن را ذكر نفرموده است، اما اين قدر هست كه نمازهاى قبل از معراج مشتمل بر مقدارى تلاوت قرآن كريم، و نيز مشتم_ل بر سج_ده بوده است.

دربعضى ازروايات هم آمده كه رسول خدا صلى الله عليه و آله دراوايل بعثت با خديجه سلام اللّه عليها و عل__ى عليه السلام نم__از مى خوان__د. در اي__ن رواي__ات ه__م ني__ام__ده ك__ه نم___از آن روز به چه ص_ورت ب_وده است.(1)

نماز رسول اللّه قبل از بعثت (25)

1- ال_مي_____زان ج: 40، ص: 312.

(26) تاريخ تشريع دين اسلام

بيت رسول اللّه صلى الله عليه و آله (27)

خدا صلى الله عليه و آله فقط حضرت خديجه (س) در مكه همسرى آن جناب را داشته لذا اين آيه شامل همسران و يا پيروان و خويشاوندان او نمى شود.

چون مشتمل بر قرائت قرآن است آن را قرآن صبح خوانده است، چون روايات همه متفقند بر اين كه مراد به «قرآن الفجر» همان نماز صبح است.

(30) تاريخ تشريع دين اسلام

آخ__ر آيه ختم مى ش__ود به عبارت: «اِنَّ قُرْانَ الْفَجْرِ كانَ مَشْهُودا!» كه روايات از ط_رق عام__ه و خاص__ه متفقا اين عبارت را تفسي__ر كرده اند به اين ك__ه نم__از صب__ح را ه__م ملائكه شب (در موقع مراجع__ت) و هم ملائكه صب__ح (در موقع آم_دن) مى بينند.

تفسير «مشهود» بودن قرآن الفجر در روايات شيعه و سنى به اين كه هم ملائكه شب آن را مى بينند و هم ملائكه روز، آن قدر در اين دو طايفه زياد است كه نزديك است به حد تواتر برسد، و در بعضى از آن ها شهادت خدا و ديدن مسلمين نيز اضافه شده است. در اين آيه، وجوب نمازهاى پنجگانه و اوقات آن ها بيان شده است، و مؤيد آن روايت_ى است كه از ام_ام ص_ادق عليه السلام نقل شده است، كه فرمود: خداوند چهار نماز واج__ب كرده است. در يك قسم__ت زمانى كه ابت__دائش اول ظه__ر و آخ__رش نصف شب است، دو تا از ظه_ر تا غروب، يكى قب__ل از ديگ__رى، و دو ت__ا از اول غروب آفتاب تا نصف شب، كه آن ها هم يكى از قبل از ديگرى است.

وجوب نمازهاى يوميه، زمان و تقسيمات آن (31)

در روايات اسلامى، درتفسيرعياشى ازسعيدبن مسيب ازحضرت على بن الحسين عليه السلام رواي__ت كرده كه گفت، به حض__ورش عرض كردم:

- نماز چه وقت بر مسلمانان واجب شد، آن طور كه امروز واجب است؟ فرمود: - در مدينه، و بعد از قوت يافتن دعوت اسلام و وجوب جهاد بر مسلمانان، چيزى كه هست آن روز به اين صورت فعلى

واجب نشد، بلكه هفت ركعت كمتر بود، و آن هفت ركعت را رسول خدا صلى الله عليه و آله اضافه نمود - دو ركعت در ظهر، دو ركعت در عصر، يك ركعت در مغرب، و دو ركعت در عشاء، ولى نماز صبح را به همان صورت كه در مكه واجب شده بود، گذاشت، چون در هنگام صبح ملائكه روز در آمدن و ملائكه شب در رفتن عجله دارند، و لذا نمازصبح را براى اين كه هم آيندگان آن را با رسول اللّه صلى الله عليه و آله درك كنند، و هم روندگان، به دو ركعت باقى گذاشت.

(32) تاريخ تشريع دين اسلام

معن_ى آي_ه «اِنَّ قُرْانَ الْفَجْرِ كانَ مَشْهُودا!» همين است، كه هم مسلمانان آن را شاهدند و ه_م م_لائك__ه ش__ب و ه__م ملائك__ه روز! (1)

1- الميزان ج: 40، ص: 312.

وجوب نمازهاى يوميه، زمان و تقسيمات آن (33)

حقيقت نهى از هر عملى است كه انسان را از نماز باز دارد، حال چه خريد و فروش باشد و چه عملى ديگر، و اگر نهى را مخصوص به خريد و فروش كرد از اين باب بوده ك_ه خري_د و ف_روش روش_ن ترين مصداق اعمالى است كه آدمى را از نماز باز مى دارد.

اين آيه وجوب نماز جمعه و حرمت معامله را در هنگام حضور نماز تأكيد نموده است. در ضمن كسانى را كه در حال خطبه نماز آن را رها كرده و به دنبال لهو و تجارت مى روند، عتاب نموده و عملشان را عمل بسيار ناپسند دانسته است.

تشريع نماز جمعه (35)

اما بعد از اتمام نماز مى فرمايد:

- «چون نم__از به پايان رسي__د، در زمي__ن پراكن__ده شويد، و از فض__ل خدا طلب كني__د، و خ_دا را بسي__ار ياد كنيد، تا شاي__د رستگ__ار شوي__د!» (10 / جمعه)

مراد به پراكنده شدن در زمين، متفرق شدن مردم از مسجد به بيرون، و مشغول ش__دن در كارهاى روزان__ه براى به دست آوردن فض__ل خدا، يعنى رزق و روزى است.

اگر از ميان همه كارهاى روزانه خصوصا طلب رزق را نام برد، براى اين بود كه مقابل ترك كسب و بيع در آيه قبلى واقع شود، لكن از آن جايى كه منظور از ترك كسب، همه كارهايى است كه آدمى را از نماز باز دارد، لاجرم منظور از طلب رزق هم همه كارهايى است كه عطيه خداى تعالى را در پى دارد، چه طلب رزق و چه عيادت مريض، و يا سعى در برآوردن حاجات مسلمين، و يا زيارت برادر دينى، يا حضور در

(36) تاريخ تشريع دين اسلام

مج_الس علم و كارهايى از

اين قبي_ل.

وقتى مى فرمايد: «خدا را زياد ياد كنيد!» اين ياد خدا در نفس آدمى رسوخ مى كند، و در ذهن نقش مى بندد، و عوامل غفلت را از دل ريشه كن مى سازد، و باعث تقواى دينى مى شود، كه خود مايه فلاح است: «وَ اتَّقُوا اللّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ!» روايات وارده از ائمه اهل بيت عليهم السلام ، و هم چنين از طريق اهل سنت متفقند كه كاروانى از تجار وارد مدينه شد، و آن روز جمعه بود، و مردم در نماز جمعه شركت كرده بودند، و رسول خدا صلى الله عليه و آله مشغول خطبه نماز بود. كاروانيان به منظور اعلام آمدن خود طبل و دايره كوبيدند، و مردم مسجد نماز و رسول اللّه صلى الله عليه و آله را رها كرده و به طرف كاروانيان م_تف_رق ش_دند. آي_ه زي_ر ن_ازل شد:

- «و چون در حين نماز از تجارت و لهوى با خبر مى شوند، به سوى آن متفرق گشته و تو را

تشريع نماز جمعه (37)

در حال خطبه سر پا رها مى كنند، بگو!

- آن چ__ه ن__زد خداس__ت از له__و و تج__ارت بهت__ر اس__ت! و خ___دا بهتري__ن روزى رس__ان اس____ت!» (11 / جمعه)

در اين قسمت از آيه، به رسول اللّه صلى الله عليه و آله امر مى كند كه مردم را به خطائى كه مرتكب شدند، آگاه كند، و بفهماند كه كارشان چه قدر زشت بوده است!

منظور از عبارت «آن چه نزد خداست» ثوابى است كه خداى تعالى در ب_راب_ر شني_دن خطب_ه و موعظ_ه در نم_از جمعه عطا مى فرمايد.

در كتاب فقيه روايت آمده كه در مدينه هر وقت مؤذن در روز جمعه اذان مى گفت، شخصى ندا در مى داد كه ديگر خريد و فروش مكنيد، حرام است!

در روايت ابى الجارود از امام باقر عليه السلام آمده كه... در آيه سوره جمعه

عبارت

(38) تاريخ تشريع دين اسلام

«فَاسْعَوْا» معنايش اين است كه براى نماز جمعه شارب (سبيل) خود را كوتاه كنيد، و موى زير بغل را زايل سازيد، و ناخن بگيرد و غسل كنيد. اين ها «سعى» براى نماز جمعه است. «سعى» براى روز قيامت هم همين است كه آدمى خود را براى آن روز مهيا سازد! (1)

1- ال_مي______زان ج: 40، ص: 312.

تشريع نماز جمعه (39)

مى شود، هم تفرق وجوه شان در ظ_اهر، و ه_م تف_رق كلمه شان در باطن!

مسلما وحدت قبله، مخصوصا قبله شدن «كعبه» بر اتحاد مسلمين تأثير بيشتر و قوى ترى به جاى مى گذارد، و از ساير مراسم، مانند: دعا، و طهارت و غيره، بيشتر اهميت پيدا مى كند، و يهود و مشركين را نگران مى سازد، مخصوصا يهود را كه به شهادت تاريخى كه قرآن از آنان نقل مى كند، مردمى هستند در تمام ادوار اگر حكمى از جانب خدا درباره امور محسوس آمده، مانند: قتال و هجرت و سجده و امثال آن، زيربار نرفته، و به شديدترى وجهى مقاومت كرده اند.

در آيات پيشين همين سوره در قرآن كريم ديده مى شود كه زمينه سازى و

(42) تاريخ تشريع دين اسلام

مقدمه چينى براى چنين تحول عظيمى تدارك ديده مى شود: نزول آيات مربوط به داستان آمدن ابراهيم به مكه، و ساختن بناى كعبه، و مأموريت يافتن ابراهيم و اسماعيل در خصوص تطهير خانه خدا براى عبادت، دعاى آن دو بزرگوار براى كعبه، و امن شدن مكه، و اشاره به امت مسلمه اى كه در دعايشان از آن ياد مى كنند؛ همه و همه نشان مى دهد كه مسئله عظيمى در پيش است، و اين نشانه هاى تاريخى كه خداى تعالى درباره كعبه، در آيات مفصلى از قرآن كريم، از آن خبر داد، ذهن ها را براى پذيرش اين تحول عظيم آماده ساخته بود، و شايستگى و واقعيت قبله شدن كعبه را در آيات مزبور به طور واضح نشان داده بود:

- «پس، تو را به زودى به سوى قبله اى بر مى گردانيم، كه دوست مى دارى، اينك! همين ام__روز! روى خود به سوى قسمتى از مسجدالحرام كن! و هر جا بوديد، رو بدان سو كنيد!

تغيير قبله

مسلمين از بيت المقدس به كعبه (43)

كسان__ى كه «اهل كتاب» هستند، مى دانن__د كه اين برگشت__ن به طرف كعب__ه حق است، و حكمى است از ناحي__ه پروردگارش__ان، و خدا از آن چ_ه مى كنند، غافل نيست!» (144 / بقره)

از بررسى تحليلى در آيات فوق فهميده مى شود كه رسول خدا صلى الله عليه و آله قبل از نازل شدن حكم تغيير قبله، يعنى نازل شدن اين آيات، روى خود را در اطراف آسمان مى گردانده، و گويا انتظار رسيدن چنين حكمى را مى كشيده است، و يا توقع رسيدن وحيى در امر قبله داشته است، چون دوست مى داشته خداى تعالى با دادن قبله اى مختص به او و امتش، احترامش كند، نه اين كه از قبله بودن بيت المقدس ناراضى بوده باشد، چون حاشا به رسول اللّه صلى الله عليه و آله از چنين تصورى! فقط از آيه فهميده مى شود كه آن جناب قبله اختصاصى را دوست مى داشته است!

از روايات وارده در مورد اين حادثه تاريخى، و در مورد شأن نزول آيه آن بر مى آيد

(44) تاريخ تشريع دين اسلام

كه يهوديان مسلمانان را سرزنش مى كرده اند كه شما قبله نداريد، و از قبله ما استفاده مى كنيد، و با بيت المقدس به مسلمانان فخر مى فروختند، و رسول خدا صلى الله عليه و آله از اين بابت ناراحت مى شد.

شبى، آن نبى رحمت در تاريكى از خانه بيرون شد، و رو به سوى آسمان گردانيد، منتظر بود وحيى از ناحيه خداى سبحان برسد، و اين اندوهش را زايل سازد، پس آيه ف_وق نازل شد.

آي__ه شريفه، قبله اى جديد براى مسلمانان معرفى كرد، و سرزنش يهود و تفاخر آن ه_ا را خ_ات_م_ه داد!

آيه شريفه، بار اول حكم را مختص به رسول خدا صلى الله عليه و آله كرده و سپس حكم را عموميت داده، و به آن جناب و

به عموم مؤمنين خطاب شده است. اين خود مؤيد اين احتمال است

تغيير قبله مسلمين از بيت المقدس به كعبه (45)

كه آيه نامبرده وقتى نازل شد كه رسول اللّه صلى الله عليه و آله با مسلمانان مشغول نماز بوده است. معلوم است در چنين وضعى اول بايد به پيشنماز بگويند: روى خود به جانب مسجدالح__رام بكن، و بعدا به عم__وم بگويند: شما ه__م روى خ__ود را برگردانيد، و براى هميشه، و بر همه مسلمانان واجب است كه اين كار را بكنند:

_ «هرجا بوديد، روى خود بدان سو كنيد!» (144و150/بقره) (1)

1- الميزان ج: 2، ص: 190.

(46) تاريخ تشريع دين اسلام

هر چند كه اين آزمايش جز براى كسانى كه خدا هدايتشان فرموده، بسيار بزرگ است...!» - «... و كسان__ى كه اه__ل كتابند، مى دانن_د كه اين برگشت__ن به ط__رف كعب__ه ح__ق است، و حكم__ى اس__ت از ناحي_ه پ__روردگ__ارش__ان، و خ_دا از آن چ__ه مى كنن__د، غاف__ل نيس__ت!»

- «... و از هر جا بيرون شدى، رو به سوى مسجدالحرام كن! و هر جا هم كه بوديد روى بدان سوى كنيد، تا ديگر مردم را حجتى عليه شما نباشد، مگر آنان كه ستمكارند، پس از آنان

(48) تاريخ تشريع دين اسلام

مترس و فقط از من بترس، تا نعمتم را بر شما تمام كنم؛ باشد كه راه را بيابند!»

كم كم مشكل پيدا كردن قبله صحيح شهرها نيز به صحت بيشترى نزديك شد، تا اين كه شيخ فاضل و استاد شهير رياضى، «مرحوم سردار كابلى» براى حل اين مشكل كمر همت بست، و انحراف قبله را با اصول جديد استخراج نمود، و در رساله اى در اين باره به نام «تُحْفَةُ الاَْجِلَّةِ فى مَعْرِفَةِ الْقِبْلَةِ» در اختيار همگان گذاشت، كه در آن طريقه استخراج قبله را با بيان رياضى

نياز به داشتن قبله و طرز قبله يابى (55)

روشن ساخت و ج_دول هايى ب_راى ت_عيين قبل_ه ه_ر شهرى رسم كرد.

از جمله رموزى كه وى موفق به كشف آن گرديد - و خدا جزاى خيرش دهد! - كرامت و معجزه باهره اى بود كه براى رسول اللّه صلى الله عليه و آله در خصوص قبله محرابش در مسجد م_دينه اثب_ات و اظه_ار كرد.

دانشمندان قبلاً با حساب هايى كه مى كردند به نتيجه رسيده بودند كه محراب مسجدالنبى در مدينه رو به قبله نبوده است، ولى از طرف ديگر چون ممكن نبود رس__ول اللّه صلى الله عليه و آله در ايستادن به طرف قبل__ه و بناى مسجد رو به آن طرف اشتباه كند، لذا مسئله پيچيده شده ب__ود، كه مرحوم «سردار كابل__ى» اين معن__ا را روشن ساخت ك_ه محاسب__ات دانشمن__دان اشتب__اه بوده اس__ت، و محراب مسج__د النب__ى با محاسبه ايشان دقيقا رو به كعبه بوده است.

(56) تاريخ تشريع دين اسلام

آن وقت روشن شد كه در قرن ها قبل كه اثرى از اين محاسبات نبود، و در حالى كه آن جناب در حال نماز بود، وقتى به طرف كعبه برگشت، درست به طرفى برگشته كه اگر خطى از آن طرف به طرف كعبه كشيده شود، به خود كعبه برمى خورد، و اين خود كرامت باهر و روشن است، «صَدَقَ اللّهُ وَ

رَسُولُهُ!»

بعد از مرحوم سردار كابلى، مرحوم مهندس فاضل «سرتيپ عبدالرزاق بغايرى» براى بيشترين نقطه زمين قبله اى استخراج كرد، و در رساله اى در شناخت قبله نوشت و در آن جدول هايى ترسي_م كرد ك_ه حدود 1500 نقطه از نقاط مسكونى زمين را نام برد.

با تدوين اين رساله بحمد اللّه نعمت تشخيص قبله به كمال رسيد - مثلاً شهر تهران ب__ا عرض جغرافيايى (35 درجه و 41 دقيقه و 38 ثانيه) و طول جغرافيايى (51 درجه و 28 دقيقه و 58 ثانيه) مشخص گرديد - و محاسبات رياضى و نجومى تكميل يافت.

نياز به داشتن قبله و طرز قبله يابى (57)

از لحاظ استفاده از قطب نما نيز اشكال اين بود كه دو قطب مغناطيسى زمين با دو قطب جغرافيايى آن منطبق نيست، و در عين حال كه قطب مغناطيسى به مرور زمان تغ_يير م_ى كند، بي_ن قطب شم_ال جغ_رافيايى با آن حدود هزار مايل فاصله وجود دارد.

بالاخره، مهندس فاضل و رياضى دان عاليقدر «مرحوم سرتيپ حسينعلى رزم آرا» در سال 1332 شمسى اين مشكل را حل كرد، و انحراف قبله را از دو قطب مغناطيسى در هزار نقطه مسكونى كره زمين مشخص ساخت، براى سهولت كار «قبله نمائى» اختراع كرد كه به تخمين نزديك به يقين مى تواند قبله را در هر جا مشخص كند. و اين «قبله نما» در حال حاضر مورد استفاده مى باشد.(1)

1- المي_______زان ج: 2، ص: 223. بحث علمى

(58) تاريخ تشريع دين اسلام

به سوى كعبه برگشت كه رسول اللّه صلى الله عليه و آله سيزده سال در مك__ه نم__از به سوى بي__ت المقدس خوان__ده بود، و بعد از مهاجرت به مدينه نيز،

سال تغيير قبله (59)

هف_ت ماه به همان سو نماز خواند، و آن وقت خداى تعال__ى او را به طرف مكه برگردانيد.

يهوديان رسول خدا صلى الله عليه و آله را سرزنش مى كردند و مى گفتند: تو تابع مايى و به سوى قبله ما نماز مى گزارى! رسول خدا صلى الله عليه و آله از اين سرزنش دچار اندوهى سخت شد، و در نيمه شبى از خانه بيرون شد، و به آفاق آسمان نگاه مى كرد، و منتظر بود از ن_احي_ه خداى تعال__ى در اين خصوص امرى صادر شود.

فرداى آن شب، وقتى هنگام نماز ظهر شد، آن جناب در مسجد «بنى سالم» بود، و دو ركعت از نماز ظهر را خواند، كه جبرئيل نازل شده و دست به دو شانه آن حضرت گذاشت، و او را به طرف كعبه برگردانيد، و آيه «قَدْ نَرى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِى السَّماءِ...،» را بر او نازل كرد، و در نتيجه آن حضرت دو ركعت از يك نماز را به سوى بيت المقدس، و دو ركعت ديگرش را به سوى كعبه خواند.

(60) تاريخ تشريع دين اسلام

بعد از اين جريان سر و صداى يهود و مردم نفهم بلند شد كه چرا از قبله اى كه داشت، برگرديد!» (نقل از امام صادق عليه السلام در مجمع البيان از تفسير قمى) از نظر تاريخ تغيير قبله، روايات زيادى نقل شده كه بيشتر آن ها تاريخ تحويل قبله را در ماه رجب سال دوم از هجرت، يعنى ماه هفدهم از هجرت مى دانند، و صحيح تر هم همين است.

در كت_اب فقي_ه آم_ده كه:

«رسول خدا صلى الله عليه و آله سيزده سال در مكه و نوزده ماه

در مدينه به طرف بيت المقدس نماز خواند... (بعد از شرح جزئيات شب مورد اشاره در آيه مى گويد:)

... فرداى آن شب هم نماز صبح را رو به بيت المقدس خواند، و هم دو ركعت از نماز ظهر را، سر دو ركعت، جبرئيل آمد و آيه را وحى كرد و آن گاه دست آن جناب را

سال تغيير قبله (61)

گرفت و رو به كعبه اش كرد.

مردمى هم كه پشت سرش به نماز ايستاده بودند، رو به كعبه شدند، به طورى كه زنان جاى فعلى مردان را گرفتند، و مردان جاى فعلى زنان را، و اين نماز ظهر اولش به سوى بيت المقدس، و آخرش به سوى كعبه واقع شد. بعد از نماز ظهر خبر به مسجدى ديگر در مدينه رسيد، اهل آن مسجد دو ركعت از عصر را خوانده بودند، دو ركعت ديگ_ر را به طرف كعبه برگشتند. آن ها نيز اول نمازشان به سوى بيت المقدس و آخرش به سوى كعب_ه شد... و مسج_د قبلتي_ن هم_ان مسجد است.»

قمى نظير اين روايت را كرده ولى گفته كه رسول خدا صلى الله عليه و آله خودش (در مدينه) بلكه در مسجد بنى سالم نماز مى خواند كه اين جريان واقع شد.(1)

1- ال_مي__زان ج: 2، ص: 216.

(62) تاريخ تشريع دين اسلام

(63)

بحث ها و مشاج_رات بين آنان و مسلمان تا زم_ان طولان_ى ادامه داشت.

يهود اين موضوع را در بين مسلمانان براى ايجاد شبهه در دين اسلام القاء مى كرد كه - چگونه خانه كعبه در دين ابراهيم مى توانست قبله باشد، با اين كه خداوند بيت المقدس را قبله قرار داده است؟ آيا چنين سخنى غير از قائل شدن به وجود حكم نسخ در دين حق ابراهيم چيز ديگرى خواهد بود؟ با اين كه نسخ خود محال و باطل است! (اين بود نظر يهود)

اما قرآن شريف پاسخ شبهات آن ها را در آيات ف_وق داده و فرموده:

- «اول خانه اى كه جهت عبادتگاه مردم نهاده شده، خانه «مكه» است، كه در آن بركت و هدايت جهانيان است. در آن آيات الهى مشخصى وجود دارد: مقام ابراهيم، امني_ت كسانى كه وارد مكه مى شوند، تشري_ع ح_ج از ط_رف خدا براى صاحبان استطاعت

(64) تاريخ تشريع دين اسلام

مالى، كه هر كس كفر ورزد - يعنى آن را ترك كند - خدا از جهانيان بى نياز است!» پس ج_واب يه_ود چنين داده شد كه:

بدون شك «كعبه» را ابراهيم قبل از بناى بيت المقدس محل عبادت قرار داد، چنانكه در آن نشانه هايى براى اين موضوع هست، مانند: «مقام ابراهيم» و غير آن. اما بيت المقدس را سليمان نبى بنا كرده است كه قرن ها بعد از ابراهيم عليه السلام بوده است! قرآن كريم دلالت دارد بر اين كه عمل تشريع حج نيز به وسيله ابراهيم عليه السلام پس از پايان يافتن بناى خانه كعبه صورت گرفته است:

- «وَ عَهِدْنا اِلى اِبْراهيمَ وَ اِسْماعيلَ اَنْ طَهِّرا بَيْتِىَ لِلطّائِفينَ وَ الْعاكِفينَ وَ ال_رُّكَّ_عِ السُّ_جُودِ!» (125 / بقره) (1)

1- ال_مي_____________زان ج: 2، ص: 216.

تغيير قبله و منازعات

يهود (65)

بود كه اين را بگويد تا بفهمند كه تمام__ى جهات ملك خداس__ت، و او هر حكمى را كه مى راند، هر زمان طبق مصلحت، و ب__ه منظور هدايت به سوى ص__راط مستقي_م و كوتاه تري__ن راه ب__ه س_وى كم_ال ق_وم و ص_لاح ايش_ان اس__ت.

دليل خطاب آن ها به سفاهت، كه منظور يهود و مشركين عرب است، بدان جهت بوده كه آن ها فطرتشان مستقيم نيست، و رأى شان در مسئله تشريع دين خطاست.(1)

1- المي__زان ج: 2، ص: 192.

(68) تاريخ تشريع دين اسلام

با شما احتجاج كرده و مى گويند: خدايا، اينان با عالم بودن به حق_انيت قبل_ه جدي_د، ايمان نياوردند!

(70) تاريخ تشريع دين اسلام

خداى متعال هم از سخن ابتدايى آن ها (ايمان آوردن به نماز اول روز و تصديق ننمودن نماز به سوى كعبه، و هم چنين موضوع كتمان داشتن آن به منظور هدايت پيدا نكردن مؤمنين،) پاسخ داده و مى فرمايد:

- هدايتى كه مؤمنين بدان محتاجند، و در واقع هدايت و راهنمايى حقيقى نيز همان است، همان هدايت الهى مى باشد، نه هدايت و راهنمايى شما، كه مؤمنين از راهنمايى شما بى نيازند.

شما چه ايمان آوريد و چه راه كفر را طى كنيد، چه امر قبله را افشا كنيد و چه مخفى داريد، به هر حال براى آنان چندان تأثيرى ندارد.

خداى متعال سپس از سخن ديگر ايشان (يعنى ترس از قبله دار شدن مؤمنين و ق__درت بر احتجاج نم__ودن با يهود نزد پروردگ__ارشان،) پاس__خ مى دهد و مى فرماي_د:

- فض__ل در دس__ت خداس__ت، و به هر كه خواه__د عطا مى كن__د، نه آن ك__ه در دس__ت

توطئه يهود در امر قبله (71)

شم_ا باشد، تا ق_درت ب_ر نگه_دارى آن ب_راى خود و من_ع نم_ودن از ديگ_ران داشت_ه باشيد! (1)

1- الميزان ج: 2، ص: 216.

(72) تاريخ تشريع دين اسلام

(73)

خ__وراك بينواي__ى است! و هر كس به دلخ__واه كار نيكى را انج__ام دهد، برايش بهت__ر است، و روزه داشت__ن نيك است، اگ_ر بدانيد!»

پى مى برد، و از طوايفى هم كه پيرو اديان آسمانى نبوده اند، مثل مصر و يونان و روم قديم نيز نقل شده است. بت پرستان هند نيز به روزه معتقد بوده اند، و هم اكنون طب_ق عق_ايد خ_ود روزه م_ى گي_رن_د.

و بينوايى را غذا دهند.

پس سزاوار است روزه را از روى علاقه و رغبت به جاى آوريد، و در انجامش سن_گين_ى و ك_راهت ب_ه خود راه ندهيد!

مقدمه چينى براى تشريع روزه (79)

هي_چ م_اهى جز ماه رمض_ان با ن_ام ذكر نشده است.

فرمان تشريع روزه ماه رمضان (81)

ماه رمضان ماه نزول قرآن است. حقيقت قرآن در ماه رمضان دفعتا بر قلب پيغمبر گرامى خدا نازل شد، ولى تفصيل آن در مدت پيغمبرى آن حضرت به ت_دريج ن_ازل گ_رديد.(1)

شما هستند، و شما پوشاك ايشانيد، خدا دانست كه شما به خودتان خيانت مى كرديد، بر شما عطف توجه كرد، و از شما درگذشت. اكنون با آنان درآميزيد، و آن چه خدا برايتان مقرر فرموده، بجوييد و بخوريد و بياشاميد تا رشته سياه از رشته سفيد صبحدم برايتان نمايان گردد، سپس روزه را تا شامگاه به پايان رسانيد، و در حالى كه در مسجدها معتكف هستيد با زنان درنياميزيد! اين ها حدود خدا هستند، بدانها نزديك نشويد! بدينسان، خدا آيات خود را براى مردم بيان مى كند، شايد پرهيزكارى كنند!» (187 / بقره)

بدين ترتي__ب، اجازه آميزش در شب روزه داده ش__د، و هم چنين خ__وردن بعد از خواب تا طلوع فجر جايز گرديد.

(84) تاريخ تشريع دين اسلام

مضمون اين حديث را كلينى و عياشى و ديگران نيز در روايات متعددى نقل كرده اند، و همه آن ها معتقدند كه سبب نازل شدن آيه فوق داستان «خوف انصارى» و سبب نازل شدن حليت آميزش، قضيه جوانان است. (1)

1- ال_مي_________زان ج: 3، ص: 67.

تغيير شرايط روزه در جنگ خندق (85)

روشن است كه در كعبه وجود دارد. البته، جمله «وَ مَنْ دَخَلَ كانَ آمِنا...،» براى بيان يك حكم تشريعى است، نه آن كه بخواهدامنيت تكوينى خانه را بيان كند، لكن از ظاهر آن مى توان پى برد كه اخبار از تشريع قبلى مى دهد، و حكم امنيت آن از دوران پيشين پا بر جا بوده است، چنانكه از دعاى حضرت ابراهيم (مذكور در سوره بقره و سوره ابراهيم) چنين بر مى آيد.

اين مطلب پيش از بعثت رسول اكرم اسلام صلى الله عليه و آله بين اعراب جاهليت محفوظ

(92) تاريخ تشريع دين اسلام

ب_وده است، و ت_ا زم_ان حض_رت اب_راهي_م س_ابقه دارد.

اما اين كه بعضى ها گمان كرده اند مراد از «امنيت خانه» نرسيدن حوادث و فتنه بر آن است، مطلبى است كه تاريخ جنگ ها و اختلال امنيت ها در مكه آن را رد مى كند، مخصوصا حادثه اى كه پيش از نزول آيه زير در آن جا روى داد:

- «آي__ا كاف__ران مك__ه نديدند كه ما آن شهر را حرم امن و ام__ان قرار داده اي__م، در صورتى كه از اطرافشان مردم ديگر را مى ربايند؟» (67 / عنكبوت)

آيه فوق زايد بر امنيت و استقرار و استمرار آن در حرم، دلالت بيشترى ندارد، و روشن است كه اين امر هم به واسطه احترامى است كه مردم براى خانه كعبه قائل شده، و تعظيم آن را - كه در شريعت ابراهيم ثابت بوده - واجب مى شمردند، نه اين كه امنيت آن تكوينى باشد!

اولين خانه عبادت در جهان (93)

تشريع حج براى توانگران هم از نشانه هاى روشنى است كه در كعبه وجود دارد. آيه شريفه دلالت دارد بر اين كه تشريع عمل حج سابقه دار بوده است، هم چنان كه در شريعت ابراهيم عليه السلام بوده، در شريعت اسلام نيز با آيه شريفه امضا

شده است، و آن بر ت_وانگران و كس_انى كه استط_اعت اين راه را داشته باشند، واجب گشته است! (1)

بر ديوار شمالى قرار دارد و به «ميزاب رحمت» موسوم است.

(96) تاريخ تشريع دين اسلام

آن را حجاج بن يوسف احداث كرده و سپس سلطان سليمان عثمانى در سال 954 آن را به ناودانى از نقره تبديل نمود، و بعد از او سلطان احمد در سال 1021 ناودان ديگرى كه از طلا ساخته و ميناكارى شده بود، به جاى آن نصب كرد. بعدا سلطان عبدالحميد عثمانى در سال 1273 هجرى قمرى ناودانى از طلا آورد و بر آن نصب كرد كه اكنون همان ناودان ب_رجاست.

در مقابل ناودان ديوار قوسى شكلى كشيده شده كه به «حطيم» موسوم است. دو طرف اين ديوار به دو زاويه شمالى و غربى خانه منتهى است، كه فاصله دو طرف آن تا زاويه خانه به دو متر و سه سانتى متر مى رسد. ارتفاع آن يك متر است، كه از طرف داخل به سنگ هاى مرمر منقش، پوشانده شده، و مسافت وسط آن تا وسط ضلع خانه هشت متر و 44 سانتى متر است.

مشخصات كعبه (97)

فضاى واقع بين ديواره حطيم و ديوار خانه كعبه را «حجر اسماعيل» گويند. در اولين ساختمانى كه حضرت ابراهيم عليه السلام بنا فرمود، قريب سه متر از حجر اسماعيل در داخل خانه بود، و باقى آن جايگاه گوسفندان هاجر و فرزندش اسماعيل ب_وده است. گ_ويند هاجر و اسم_اعيل هم_ان جا، يعنى در «حجر اسماعيل» دفن هستند.

است كه با

(98) تاريخ تشريع دين اسلام

بردهايى كه به نخ هاى نقره مزين شده بود، آن را پوشانيد، و بعد از او جانشينانش نيز همين عمل را انجام مى دادند، و سپس مردم با جامه هاى مختلف آن را مى پوشاندند، و بعضى را روى هم مى انداختند، و هر زمان كه يكى از آن قطعات كهنه مى شد، قطعه تازه اى روى آن آويزان مى كردند.

اين عمل تا زمان «قُصَىِّ بْن كِلاب» ادامه داشت. او مردم عرب را مأمور كرد تا سالانه پارچه اى تهيه كرده و پيراهن كعبه قرار دهند. قانون وى همچنان ميان فرزندان__ش ادامه داشت. «ابوربيعه بن مغيره» يك سال و قبايل قريش سال ديگر به نوبت اين عم__ل را انجام مى دادند.

رسول اكرم صلى الله عليه و آله نيز آن را با جامه هاى يمانى پوشانيد، پيراهنى كه پيغمبر اكرم اسلام بر آن نهاد همچنان بر خانه كعبه آويزان بود تا وقتى كه مهدى عباسى به حج

مشخصات كعبه (99)

خانه خدا آمد و خادمان كعبه شكايت كردند كه قطعات آن متفرق شده و روى پيراهن خان__ه متراكم گشته و بيم سق__وط آن مى رود. مهدى دست__ور داد تا آن را برداشته و به ج__اى آن پيراه_ن واحدى بياويزند و هر س__ال يك ب__ار آن را ع__وض كنن__د. اين عمل همچنان ادامه پي__دا كرد و تاكنون ني_ز به همان وضع سالى يك بار عوض مى شود.

خانه كعبه پيراهنى هم از طرف داخل دارد. اول نفرى كه آن را از داخل پوشانيد، مادر عباس بن عبدالمطلب بود. او به واسطه نذرى كه براى فرزندش عباس كرده بود، اين عمل را انجام داد.

تاريخ تشريع دين اسلام

آن را با ديده عظمت نگريسته و معتقد بودند كه روح «سيوا» كه پيش آنان سومين «اقنوم» شمرده مى شود، هنگامى كه با زنش بلاد حجاز را مى گشت، در حج_رالاس_ود حلول كرده است.

ستاره پرستان فرس و كلدانيان خانه كعبه را يكى از بيوت هفتگانه معظم م_ى دانستند، ك_ه ب_ه واسط_ه قدمت و ط_ول بقاى آن مى گفتند: كعبه خانه «زحل» است.

(بيوت هفتگانه آنان عبارت بود از: 1 - كعبه، 2 - مارس، واقع در بالاى كوهى در اصفهان، 3 - مندوسان، در طرف هاى هند، 4 - نوبهار، در شهر بلخ، 5 - بيت غمدان، در شهر صنعا، 6 - كاوسان، واقع در شهر فرغانه خراسان، 7 - خانه اى در بالاترين قسمت هاى كشور چين.)

فارسي__ان نيز كعبه را احت__رام مى نمودند، زيرا عقيده داشتند كه روح «هرمز» در

مشخصات كعبه (101)

آن حل__ول ك__رده است. بسا مى شد كه به ع__زم زيارت به آن ج__ا مساف__رت مى كردند.

يهوديان هم خانه كعبه را بزرگ مى شمردند، و در آن جا خدا را طبق مراسم دين ابراهيم پرستش مى كردند. صورت ها و اشكالى هم در آن جا قرار داشت كه از جمله صورت ابراهيم و اسماعيل (در حالى كه به دست هايشان تيرها گرفته بودند،) به نظر مى رسيد. هم چنين دو صورت از «مريم ومسيح» در آن جا بود، كه از آن استفاده مى شود مسيحيان نيز آن جا را مقدس مى دانستند.

عرب ها بالاترين تعظيم را درباره آن انجام مى دادند، و آن را «خانه خدا» مى دانستند، و از هر سوى به عنوان حج به آن جا روى مى آوردند، و خانه را هم بناى ابراهيم مى دانستند. موضوع «حج» را نيز از دين ابراهيم مى شمردند. اين عقايد به طور توارث بين آن ها باقى مان_ده بود.

(102) تاريخ تشريع

دين اسلام

داشت. حليل پس از خود رياست آن را به دخترش كه زن قصى بن كلاب بود مقرر نمود، و گشودن و بستن درب خانه كعبه را به مردى از خزاعه كه نامش ابوغبشان بود محول كرد. ابوغبشان اين حق را در برابر شتر و مشگى پر از شراب به قصى بن كلاب فروخت، كه در ميان عرب ضرب المثل معروف «زيان بارتر از معامله ابوغبشان،» از آن زمان شايع گشت.

پس از آن رياست خانه كعبه به قريش منتقل شد، قصى بن كلاب ساختمان كعبه را تجديد ك_رد.

وضع خانه كعبه به همين نحو ادامه داشت تا زمانى كه رسول اكرم صلى الله عليه و آله مكه را فتح كرد و داخل آن شد. حضرت فرمان داد تا تصاويرى كه بر خانه خدا بود پ_ايين آورده و محو كردن_د و ب_ت ها را شكستند.

مشخصات كعبه (105)

«مقام ابراهيم» كه عبارت از سنگى است كه اثر قدم هاى حضرت ابراهيم عليه السلام بر آن باقى مانده، در آن زمان در جوار كعبه نمايان بود، لكن آن را در محلى كه فعلاً به مقام ابراهيم معروف است، دفن كردند.

اخبار و داستان هاى مربوط به كعبه زياد است، لكن ما به قسمت هايى كه براى شخص محقق براى فهم آيات حج و كعبه لازم بود، اكتفا كرديم.

اين نكته شايان ذكر است كه در مورد خانه كعبه هيچ يك از فرق اسلامى با هم اختلاف نظر ندارند، و اين از خصوصيات كعبه است كه مورد اتفاق ت_م_ام مسلمي_ن جه_ان اس_ت. (1)

1- ال_مي_____زان ج: 6، ص: 252. ب_ح___ث ت_اريخ___ى و ت_حقي_ق____ى

(106) تاريخ تشريع دين اسلام

بحث تاريخى از روايات و تواريخ اسلامى در ذيل آيه شريفه فوق نقل شده كه نشان دهنده جزئيات تاريخى ساختمان كعبه در ادوار مختلف تاريخ بوده و در ضمن مشخصات عمومى حرم مقدس الهى را نيز شامل است.

آيه شريفه متذكر اين نكته است كه - اول خانه اى كه جهت عبادتگاه مردم

تاريخ ساختمان كعبه (107)

نهاده شده، خانه مكه است - اما اين كه خانه كعبه اولين خانه است كه در روى زمين بنا شده تا مردم از آن منتفع شوند، و قبل از آن خانه ديگرى ساخته نشده ب_اشد، م_عنايى است كه لف_ظ آي_ه ب_ه آن دلال_تى ندارد.

درخت خ_رم_ا و غير آن پوشانيد.

هم چنين در جوار كعبه ساختمان «دارُالنُّدْوَة» را كه محل حكومت و مشورت با اصحابش بود، ساخت. سپس چهار جهت خانه كعبه را بين طوايف قريش قسمت كرد، تا خانه هايش__ان را در اطراف آن بسازن__د، و درهاى خانه ه___ا را به جانب كعبه باز كنند.

(110) تاريخ تشريع دين اسلام

و مقدارى از چوبهايش آتش گرفت.

در اثناى جنگ بود كه خبر مرگ يزيد منتشر شد و حصين از ادامه جنگ منصرف شد.

عبداللّه تصميم گرفت كه خانه كعبه را تماما خراب كند و آن را مجددا بسازد. براى اين منظ__ور دستور داد تا از يم__ن كج اعلاء آوردند و خانه كعبه را با آن ساختند.

عبداله در وضع خانه كعبه تغييراتى هم داد.او «حجر اسماعيل» را داخل در بناى خانه كرد، و درب آن را هم از كف زمين قرار داد، و در مقابل آن از طرف ديگر، درب ديگ_رى درست نم_ود تا م_ردم از يك_ى داخ_ل و از ديگ_رى خ_ارج ش_وند.

ارتفاع خانه را نيز تا 2 ذراع بالا برد. چون از بناى آن فارغ شد، داخل و خارج خانه مب_ارك_ه را ب_ه مشك و عنب_ر معط_ر س_اخت، و پيراهنى از ديبا به آن پوشانيد.

بن____اى آن در 17 م__اه رج___ب س____ال 64 هج__رى پ__اي__ان ي__اف_____ت.

تاريخ ساختمان كعبه (113)

شده است!

جز بازار ابوسفيان كه هنوز به نام نامى ترين دشمن اسلام با فروشگاههاى سنتى

تاريخ ساختمان كعبه (117)

خود پابرجا نگه داشته شده، در قسمت هاى ديگر مكه اثر چندانى از تاريخ و سنن اسلامى به چشم زاير نمى خورد! مؤلف) (1)

/ شورى) به هر حال، آن چه رسول خدا صلى الله عليه و آله از مناسك حج تشريع فرمود، يعنى احرام بستن از ميقات، توقف در عرفات، به سر بردن در مشعر، قربانى، سنگ انداختن به سه جمره، سعى ميان صفا و مروه، طواف بر دور كعبه، و نماز در مقام؛ هر يك به يكى از گوشه هاى سفر ابراهيم عليه السلام به مكه اشاره دارد، و مواقف و مشاهد او و خانواده اش را م_جس_م مى س_ازد.

و به راست__ى چه مواقف__ى، و چه مشاه__دى! چه قدر پ__اك و اله__ى بود! مواقف__ى

(120) تاريخ تشريع دين اسلام

كه راهنماي_ش ب_ه سوى آن مواق__ف جذبه ربوبي__ت، و سائ_ق اش ذلت عبودي__ت ب__ود!

آرى، عبادات__ى كه تشريع شد - و بر هم__ه تشريع كنندگ__ان آن بهترين سلام ها باد! صورت هاي__ى از توجه كملين از انبي__اء به سوى پروردگ__ارشان اس__ت، تمثال هايى است كه مسي__ر انبياء عليه السلام را از هنگ_ام شروع تا خت__م مسير حكايت مى كند، سيرى كه آن حضرات ب_ه سوى مقام قرب و زلفى داشتند:

- «لَقَ___دْ ك__انَ لَكُ__مْ ف___ى رَسُ__ولِ اللّ___هِ اُسْ__وَةٌ حَسَنَ___ةٌ!»

- «براى شما هم در رسول اللّه اقتدايى نيكو بود!» (21 / احزاب)

و مى فهماند آن چه امت اسلام به عنوان عبادت انجام مى دهند، تمثالى از سير پيامبرشان است!

و اين خود اصلى است كه در اخبارى كه حكمت و اسرار عبادات را بيان مى كند، و

تشريع حج ابراهيمى و حج محمدى صلى الله عليه و آله (121)

علت تشريع آن را شرح مى دهد، شواهد بسيارى بر آن ديده مى شود، كه كاوشگر بينا مى خواهد تا به آن شواهد وقوف و اطلاع يابد! (1)

يافتن بناى خانه كعبه به دست ابراهيم عليه السلام و پسر اسماعيل عليه السلام بيان فرموده است:

1- الميزان ج: 2، ص: 154. بحث علمى

(122) تاريخ تشريع دين اسلام

- «از ابراهيم و فرزندش اسماعيل پيمان گرفتيم، كه خانه مرا براى طواف كنندگان و اعتك_اف كنن_دگ_ان و رك_وع كنن_دگان و س_ج_ودكنن_دگ_ان، پ_اكي_زه داري_د!» (125 / بق_ره)

از وقتى كه حضرت ابراهيم عليه السلام خانه كعبه را بنا كرد، هميشه مقصد مردم و مح_ل ع_ب_ادت ك_نن_دگ_ان ب_وده است.

خداى متعال خانه كعبه را براى عبادت و پرستش حق قرار داده، و در آن جا انواع و اقسام عبادات را تشريع فرموده است.

آيه زير نشان مى دهد كه پس از دعوت ابراهيم عليه السلام و اعلام حج، به زودى مورد قبول عامه مردم واقع شده، و عده زيادى از بلاد نزديك و دور، چادرنشين و شهرى، براى انج_ام دادن عم_ل ح_ج خواهن_د آم_د:

- «در مي__ان مردم اعلام ح__ج كن! تا پيادگان و سوارگان بر مركب هاى لاغر از هر

تاريخ تشريع حج (123)

ن__احي__ه اى دور بياين___د!» (27 / حج)

از قرآن شريف، در تاريخ پيامبران و اديان، استنباط مى شود كه اين شعار الهى در زمان «شعيب پيغمبر و موسى» معروفيت كامل داشته و پا بر جا و مستقر بوده است، زيرا در آيه 27 سوره قصص: «اَنْ تَأْجُرَنى ثَمانِىَ حِجَجٍ،» كه سخن شعيب را در مقام عق__د قرارداد با موس__ى عليه السلام نقل مى كن__د، از لفظ «حج» به ج__اى سال استفاده شده كه روشن مى كند در آن اوان، شماره سال ها را با تكرار شدن عمل حج حساب مى كردند.

در دعاى حضرت ابراهي__م عليه السلام هم نكات زيادى است كه مى رساند خانه كعبه هميشه به عبادت اله_ى معم_ور، و نش_انه ه__اى ه_دايت و راهنم_ايى م__ردم بوده است.

ناگفته نماند

كه عرب جاهليت نيز خانه كعبه را بزرگ شمرده، و عمل حج را به عنوان اين كه از شرع ابراهيم است، انجام مى دادند. تاريخ هم گوياست كه ساير مردم نيز كعبه

(124) تاريخ تشريع دين اسلام

را محترم مى دانستند، و عمل حج - به واسطه توجه به خدا و ياد او - خود نوعى هدايت و راهنمايى است.

اما پس از ظهور اسلام، داستان عظمت آن روشن تر از آن است كه بيان شود! ذكرش شرق و غرب عالم را پر كرده، و در جميع عبادات و طاعات و نشست و برخاست مسلمين، و در ساير شئون زندگى، آنان را به خود مشغول داشته است، و به جميع مراتب هدايت و رهبرى آنان را رهنمون گشته و در مرحله عبوديت و پرستش ذات ربوبى از مرحله نازل آن كه خطور ذهنى باشد، گرفته، و تا سرحد عبوديت كامل، كه «اِنْقِطاع اِلَى اللّهِ» و بريدن از جميع ماسواى او و پيوستن به ذات اقدسش باشد، پيش برده و به مقامى كه جز پاكان و پاكدلان نرسند، و جز مخلَصان آن را مس نكنن_د، رسانده است!

تاريخ تشريع حج (125)

در حقيقت، مسلمانان را به سعادت دنيوى كه همان وحدت كلمه و يگانگى امت باشد، رهبرى كرده، و غير مسلمانان را هم بيدار مى كند، تا به نتايج وحدت اسلامى و هماهنگى قواى مختلف آن پى برده، و از خواب غفلت بيدار شوند! (1)

شده، و بسيارى از احكام حج را تشريع فرموده است.

«حج» همان عمل معروفى است كه ابراهيم خليل عليه السلام آن را وضع فرمود. و بعد از آن حضرت، در ميان اعراب متداول بوده است. هنگام ظهور اسلام، از طرف خدا الى الابد براى اين امت قرار داده شده است.

اين عبادت، با احرام شروع مى شود، و با اعمالى مانند وقوف در عرفات و مشعر انجام مى يابد، و اعمال ديگرى نيز مانند: قربانى، طواف خانه خدا، نماز طواف، سعى بين صف_ا و م_روه و غيره، از واجبات آن است.

حج به سه قسم است:

1 - ح_ج اف__راد، 2 - ح_ج قرآن، 3 - ح___ج ت_مت__ع

«حج تمتع» هم_ان است كه در اواخ_ر زمان حي_ات پي_امبر گرامى اسلام تشريع شد.

تشريع حج تمتع (127)

«عمره» عبارت است از زيارت خانه خدا در حال احرام، به جاى آوردن طواف و نم_از ط_واف، سع___ى بي_ن صف___ا و م_روه و ت_قصي_ر.

(عمره در حقيقت قسمت اول مراسم حج است يعنى بدون وجوب رفتن حجاج ب_ه ع_رفات و من_ى و اعم_ال آن مح_ل، انج__ام مى گي__رد.)

آيه «تمتع» با اين كه جز حكمى از احكام حج را بيان نمى كند، ولى با بيان بسيار تهديدآمي_زى پاي__ان مى ياب__د، و خ_داى تعالى مى فرمايد:

«وَاتَّقُوااللّهَ وَاعْلَمُوا اَنَ اللّهَ شَديدُالْعِقابِ!»(196/بقره)

اين تشديد و تهديد حاكى از آن است كه از افراد مورد خطاب انتظار انكار اين حكم يا لااقل توقف در قبول آن مى رفت. و جهت انكاراين بودكه اعراب اززمان حضرت ابراهيم عليه السلام با حج خانه خدا مأنوس بودند، و در زمان جاهليت آن را به جاى مى آوردند، بعد از طلوع

(128) تاريخ تشريع دين اسلام

اسلام هم اين حكم امضا شد، و تا آخر عمر پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نيز به همين منوال انجام مى گرفت.

چنين حكم ريشه دارى با همه سوابق

ممتد و انس و عادت مردم به آن تغيير وضعش كار سهلى نبود، و عرب ها به اين آسانى آن را نمى پذيرفتند، لذا پيغمبر صلى الله عليه و آله مجبور شد براى تبليغ آن در مجمعى عمومى سخنرانى كند و خاطر نشان سازد كه حكم در دست خداست، و آن طور كه دستور مى دهد بايد عمل شود، و به همين جهت در آخر آيه امر به تقوى و پرهيزكارى شده است، و سختى عقوبت پروردگار را يادآورى كرده است! عرب هاى جاهليت بعد از انجام حج چند روزى در «منى» توقف كرده و با بيانات مختلف از شعر و نثر به پدرانشان افتخار مى كردند، خداى متعال، در مقابل اين عمل زش__ت آنان، دستور داد مسلمان__ان بعد از فراغ__ت از حج به ذك_ر او مشغول باشند.(1)

تشريع حج تمتع (129)

مردم احرام حج بستند و ابدا نيت عمره اى نداشتن__د، و از موضوع «متعه (حج تمتع)» مطلع نب_ودن_د.

هنگامى كه به مكه رسيد، طواف به جاى آورد، و مردم نيز با آن حضرت طواف كردن__د. بعد دو ركع__ت نماز ط__واف در «مقام ابراهي__م» به جاى آورد، و استلام حجر

تغييرات در حج تمتع در زمان عمر (131)

ك___رد و سپ__س ف_رم___ود:

- به آن چه خدا ابتدا كرده ابتدا مى كنم. و به طرف «صفا» حركت كرد، و هفت مرتبه بين صفا و م__روه سعى كرد. همين كه سعى هفتمين به مروه خاتمه يافت، براى سخنرانى ايست_اد و فرم_ود:

- احرام را بشكنيد، و عملتان را عمره قرار دهيد، اين دستور خداست! مردم احرام را شكستند، حضرت فرمود:

- من اگر آن چه را در آخر دريافت داشتم در اول داشته بودم، و «قربانى با خود نياورده بودم،» مانند شما احرام را مى شكستم، ولى خدا مى فرمايد: - سر نتراشيد، احرام نشكنيد، تا قربانى به جايگاه خود برسد! سراقه ب_ن ج_عث_م كن_انى گف_ت:

(132) تاريخ تشريع دين اسلام

- هم اكنون دين خود را فرا گرفتم، گويا امروز آفريده شده ايم! بفرما ببينيم اين دستور مختص به همين سال است يا هميشه بايد چنين كنيم! حضرت فرمود: - اين دستور ابدى است! مردى به پا خاست و عرض كرد: يا رسول اللّه، براى حج بيرون شويم در حالى كه از سرهايمان آب غسل جنايت مى چكد؟ حضرت فرمود: - تو هرگز به اين حكم ايمان نخواهى آورد!»

(نقل از امام جعفر صادق عليه السلام در كافى، از حلبى)

«سُيوطى» در «جَمْعُ الْجَوامِع» از سعيدبن مسيب نقل كرده كه: «عمر از تمتع در ماه هاى حج نهى كرد و گفت:

من خودم با رسول اللّه

صلى الله عليه و آله به جا آوردم، و هم خودم از آن نهى مى كنم! و جهتش اين است كه مسلمانى كه از گوشه دنيا خسته و غبار آلوده در ماه حج

تغييرات در حج تمتع در زمان عمر (133)

براى عمره مى آيد، خستگى و كوفتگى اش در حال به جاى آوردن عمره است، و تلبيه اى را كه در آن حال مى گويد به حساب عمره گذاشته مى شود، بعد مى آيد و طواف مى كند، و از احرام بيرون مى آيد، و لباس هايش را مى پوشد و بوى خوش استعمال مى كند، و با خانواده اش در صورتى كه همراه باشد آميزش مى نمايد، تا روز «ترويه» كه از نو براى حج تلبيه مى گويد، در حالى كه غبار سفر فرو شسته و از خستگى راه بيرون آمده است. و حجى را كه بر عمره برترى دارد اين گونه برگزار مى كند؟! اگر مردم را به حال خود بگذاريم با زنان خود در زير درخت «اراك» در مى آميزند؟! علاوه بر آن كه اهل مكه نه گله اى دارند و نه زراعتى؛ بهارشان هنگامى است كه مردم از اط__راف به آن جا مى آيند، و اگر م__ردم تمتع نكنن__د و حج و عم__ره را در دو وق__ت انجام دهند به نفع ايشان است.»

(134) تاريخ تشريع دين اسلام

در «سنن بيهقى» از مسلم از ابى نضره روايت شده كه گفت: «به «جابر» گفتم: «ابن زبير» از «متعه» (حج تمتع) نهى مى كند، ولى «ابن عباس» امر مى فرمايد؟ جابر گفت: جريان قضيه در دست من است. ما با رسول اللّه صلى الله عليه و آله تمتع كرديم. ابوبكر هم با ما بود. عم_ر كه به خلافت رسيد گفت:

- پيغمبر همين پيغمبر، و قرآن همين قرآن است، ولى دو «متعه» در زمان پيامبر بود كه من از

آن ها جلوگيرى مى كنم، و هر كه را مرتكب شود، به كيفر مى رسانم! يكى متعه زنان است، و بر كسى كه نكاح منقطع كند دست نيابم جز اين كه او را زير سنگ گم كنم! و ديگرى متعه حج است!» (1)

1- ال_مي_______زان ج: 3، ص: 115.

تغييرات در حج تمتع در زمان عمر (135)

(136)

مى كرده كه: خدا به مالت خير و بركت مرحمت فرمايد! خداى سبحان م_ى ف_رم_ايد:

- نفوس ايشان به دعاى تو سكونت و آرامش مى يابد! اين خود نوعى تشكر از مساعى ايشان است. هم چنان كه عبارت آخر آيه «وَ اللّهُ سَميعٌ عَليمٌ!» مايه آرامشى است كه دل هاى متكلفينى كه اين آيه را مى شنوند و يا مى خوانند به وسيله آن سكونت مى يابد. سپس با آيه زير مردم را به دادن زكات تشويق مى كند:

- «مگر ندانسته اند كه آن كس كه توبه از بندگانش مى پذيرد، و زكات ها را مى گيرد، خداست!» (104 / توبه)

حكم زكات مالى (139)

اگر زكات مى دهند، بدين جهت است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و يا عامل و مأمور وصول آن حضرت از ناحيه خدا مأمور به گرفتن آن است، لذا در اين آيه به عنوان تشويق مى فرمايد كه مگر نمى دانيد كه اين صدقات را خدا مى گيرد؟ و گرفتن رسول خدا صلى الله عليه و آله نيز گرفت_ن خ_داست، پس در ح_قيقت گ_يرنده آن خود خداست!

در رواي_ات اس_لامى از ح_ضرت ام_ام ص_ادق عليه السلام در ك_افى نق_ل ش_ده كه ف_رم_ود:

- وقتى آيه فوق نازل شد رسول خدا صلى الله عليه و آله دستور داد منادى در ميان مردم ندا در دهد كه خداوند زكات را بر شما واجب كرده است، هم چنان كه نماز را واجب كرده است. و از همان موقع زكات در طلا و نقره و شتر و گاو و گوسفند و گن_دم و ج_و و خرما و كشم_ش واج_ب گرديد.

(140) تاريخ تشريع دين اسلام

منادى هم اين معنا را به گوش مردم رسانيد و در خاتمه اعلام داشت كه خدا از غير اين چند چيز زكات نمى خواهد! آن گاه مى گويد:

- بر ساير اموالشان زكاتى مقرر نكرد تا آن كه يك سال

گذشت. مردم رمضان بع__دى را روزه گ_رفتن__د و افطار كردند، پس آن گاه منادي__ش را ف__رم__ود ن_دا در دهد:

- اى گ__روه مسلمي__ن! زكات اموالت__ان را بدهيد تا نمازهايت__ان قبول ش__ود! آن گ__اه مأموريت وص__ول را روانه ك__رد تا زكات و مالي__ات اراض__ى را جمع كنند.(1)

گريخته، چيزهايى درباره اجتماع ديده مى شود، بلكه مى توان گفت هيچ سنت قومى در هيچ عصرى و در ميان هيچ طايفه اى جارى نبوده مگر آن كه در مالى حقى براى اجتماع رعايت مى شده است، و بنابراين مجتمع هر جور كه بوده، در قيام و رشدش نيازمند به هزينه مالى بوده است.

نيازهاى مالى جامعه در اسلام و حق مالكيت فردى (143)

همان سهم زكات يا خمس باشد در ملك مجتمع باقى مى ماند، پس يك فرد مالك، ملكيتش در طول ملك اجتماع است. خلاصه اين كه حقوق ماليه اى كه شريعت اسلام براى اجتماع وضع كرده، حقوقى است كه در هر ثروتى در حين پيدايش آن وضع نموده، و اجتماع را با خود شريك كرده، و آن گاه فرد را نسبت به آن سهمى كه مختص به اوست مالك دانسته، و به او آزادى داده تا در هر جا بخواهد به مصرف برساند، و حوايج مشروع خود را تأمين نمايد، به طورى

امتيازات قوانين مالى اسلام (145)

كه كسى حق اعتراض نداشته باشد، مگر امر غيرمنتظره اى جامعه را تهديد كند، مانند: حمله دشمن يا قحطى، كه زندگى افراد را تهديد كند، كه بايد با صرف اموال شخصى خود از آن جلوگيرى كنند.

محترم شمارد.

اما اگر زمامدار و ولى امر مسلمين در مورد خاصى مصلحت اسلام و مسلمين را در اين ديد كه از دادن چنين ذمه اى جلوگيرى كند، در اين صورت مى تواند نهى كند و بر مسلمين واجب مى شود كه از آن خوددارى نمايند، چون اطاعت ولى امر واجب است. (1)

با غوص از دري__ا گرفته مى ش__ود، و كشتيرانى و استخراج معادن و گن__ج؛ گ_و اين كه م_ورد ن__زول آيه غنيم__ت جنگى است، ولك__ن مورد مختص نيست.

در روايات اسلامى، در كافى از امام ابى الحسن عليه السلام نقل شده كه در پاسخ به مسأله خمس فرمودند:

«خم__س در هر فائ__ده اى كه م__ردم مى برن__د، چ_ه ك__م و چ__ه زي__اد، واج___ب اس__ت!»

تشريع خمس (153)

خدا صلى الله عليه و آله ، و سهمى براى ذى القربى، و سهمى براى يتيمان، و سهمى براى مسكينان، و سه_م_ى ب_راى درم__ان_دگ_ان در سف_ر.

آن گاه، سهم خدا و رسول خدا صلى الله عليه و آله را به وراثت به جانشين او مى دهند. پس زمامدارى

محل مصرف خمس در جامعه اسلامى (155)

كه جانشين پيغمبر است سه سهم مى برد: دو سهم ازخدا و رسولش، و يك سهم از خودش!

پس، با اين حساب نصف تمامى خمس به او مى رسد، و نصف ديگر آن طبق كتاب و سنت در ميان اهل بيت او سهمى به يتيمان ايشان و سهمى به مسكينان ايشان و سهمى به سادات در مانده در سفر، داده مى شود، آن قدر كه كفاف مخارج يك سال ايشان بكند.

و اگ_ر چي_زى باقى ماند آن ني_ز به وال_ى داده م_ى شود.

و اگر به همه آنان نرسيد و يا اگر كفاف مخارج يك سال ايشان را نكرد والى (زمامدار) بايد از خودش بدهد تا همه براى يك سال بى نياز شوند، و اگر گفتيم: والى بايد از خودش بدهد براى اين است كه اگر زياد مى آمد او مى برد.

و اگر خداوند تعالى خمس را مخصوص اهل بيت رسول خدا صلى الله عليه و آله كرد و به مسكينان و درماندگان در سفر از غير سادات نداد براى اين بود كه عوض خمس به آنان صدقات

(156) تاريخ تشريع دين اسلام

را داد، چ__ون خداوند تعال__ى مى خواس__ت آل محم__د عليهم السلام به خاطر قرابت__ى كه ب__ا آن حض__رت دارند منزه و محت__رم باشند، و به چ__رك (زكات) م__ردم محتاج نگردن__د، لذا خمس را تا ح__دى كه رفع نيازش__ان را بكند براى آن__ان قرار داد ت__ا به ذل__ت و مسكن__ت نيفتن_د، و اما صدق__ه دادن خود س__ادات به يكديگ__ر عيب__ى ن__دارد.

و اين كسانى كه خداوند خمس

را برايشان قرار داده خويشاوندان رسول خدا صلى الله عليه و آله و همانهايند كه در آيه «وَ اَنْذِرْ عَشيرَتَ_كَ الاَْقْرَبينَ!» از آنان ياد فرموده و ايشان فرزندان عبدالمطلب از ذكور و اناث هستند، و احدى از خاندان قريش و ساير تيره هاى عرب جزو آنان نيستند، و هم چنين موالى ايشان نيز در اين خمس سهمى ندارند، صدقات مردم براى موالى ايشان حلال است و موالى با ساي_ر مردم يكسانند.

كسى كه مادرش از بنى هاش__م و پدرش از ساي__ر دودمانهاى قري__ش باشد زكات

محل مصرف خمس در جامعه اسلامى (157)

و ساير صدق__ات بر او حلال اس__ت و از خمس چي__زى به او نمى رسد، براى اين كه خ__داى تعال__ى مى ف__رم__اي__د: «ايش__ان را ب_ه ن_ام پدرانش__ان بخواني__د!» (5 / اح__زاب)

خلاصه، آن چه كه از اخبار ائمه اهل بيت عليهم السلام رسيده متواتر است در اين كه:

1 - خم__س مخت__ص به خدا و رس__ول و امام از اه__ل بيت و يتيم__ان و مسكين__ان و ابن سبيل ها از س_ادات است و به غير ايشان داده نمى شود.

2 - اين كه خم__س به شش سهم به همان نحوى كه در روايات بالا آمده تقسيم مى شود.

3 - اين كه خمس مختص به غنائم جنگى نيست،بلكه هرچيزى راكه در لغت غنيمت شمرده مى شود، شامل مى شود، مانند: سودكسب و گنج و استخراج مرواريدازدرياومعدن ها و كشتيرانى.

4 - در روايات ائمه آمده كه خمس موهبتى است از ناحيه خدا براى اهل بيت كه ب_دين وسيل_ه زك_ات و صدقات را برايشان حرام كرد.

(158) تاريخ تشريع دين اسلام

اين كه در روايات داشت؛ خداى سبحان غرضش از تشريع خمس احترام اهل بيت رسول خدا صلى الله عليه و آله و دودمان او بوده و خواسته است تا محترم تر از آن باشند كه چرك اموال مردم را بگيرند. ظاهر اين روايات اين است كه نكته نامبرده

را از آيه زكات گرفته اند كه خطاب به پيغمبرش مى فرمايد: «از اموالشان صدقه اى بگير تا بدان وسيله پاك و پاكيزه شان سازى...،» چون تطهير و تزكيه (پاكيزه كردن) هميشه در چيزهايى است كه چرك و آلودگى و مانند آن داشته باشند. (1)

1- الميزان ج: 17، ص: 141.

محل مصرف خمس در جامعه اسلامى (159)

(160)

گويا مردم قبل از نزول آيه زير متوجه حرمت آن ن_ب_ودن_د:

3 - «لا تَقْرَبُوا الصَّلوةَ وَ اَنْتُمْ سُكارى - به نماز نزديك مشويد در حالى كه مست هستي_د!» (42 / نساء)

اين آيه در مدينه نازل شد تا اندازه اى از مى گسارى و مستى جلوگيرى كرد، يعنى مردم را در بهترين حالات كه نماز است و بهترين جاها كه مسجد است، از اين عمل زشت باز داشت.

تاريخ تحريم شرابخوارى و قمار (163)

بع__د از آي__ه ف__وق، آي__ه زي_ر نازل ش_د و خم__ر را به ط_ور كل__ى تحري__م ك___رد:

4 - «يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ - از تو درباره شراب و قمار مى پرسند، بگو در آن دو گناهى كبير است، و در ضمن سودهايى هم براى مردم دارند، ولى گناه آن ها از س_ود آن ها بزرگت_ر است!»» (219 / بقره)

دلالت آيه بر حرمت خمر از اين راه است كه براى آن «اِثْمٌ كَبير» اثبات مى كند، و در آي_ه اعراف تصريح شده كه اثم حرام است.

در قرآن شريف براى قتل و كتمان شهادت و افتراء و غيره اثبات «اِثْم» شده، ولى «اثم بزرگ» فقط در مورد شراب و قمار شده، و نيز «شرك» كه آن را «اثم عظيم» خوانده است. بعد از آيه فوق، آيه زير نازل شد:

5 - «يأَيُّهَا الَّذينَ ءَامَنُوا أِنَّمَا الْخَمْرُ وَ... اى كسانى كه ايمان آورده ايد، جز اين نيست

(164) تاريخ تشريع دين اسلام

كه شراب و قمار و بت ها و تيرهاى شانس، پليد و از كار شيطان است، از آن ها اجتناب كنيد...!» (92و93/مائده)

از اين دستور اكيد، و مخصوصا از ذيل آيه فهميده مى شود كه مسلمانان بعد از نزول آيه سوره بقره هنوز به طور قطعى شرب

خمر را ترك نكرده بودند، تا اين كه اين آيه نازل شد.

آيين اسلام، پايه احكام خود را بر نگهدارى و تقويت عقل سالم قرار داده است، و از هر چيزى كه عملكرد عقل را باطل سازد، مانند: شراب و قمار و تقلب و دروغ و غيره، اكي__دا من_ع نموده است!

از چيزهاي__ى كه بي__ش از هر چي__ز با حكوم__ت عقل سلي__م و فرمانرواي__ى مطلق آن مخالف است، در بين افع_ال - شرابخ__وارى، و در بي__ن اق_وال - دروغگوي__ى اس_ت.

تاريخ تحريم شرابخوارى و قمار (165)

اهميت تحريم شراب در روايات اسلامى بسيار نقل شده است. روايت زير نشان مى ده__د هر كسى كه در رابط_ه با آن كوچكترين عمل يا خدمتى انجام دهد، جز ملعونين خدا حساب مى شود: (در كتاب كاف_ى از جابر از حض__رت باق__ر عليه السلام رواي__ت شده كه:)

رس___ول خ_______دا صلى الله عليه و آله ف____رم___ود:

- خدا ده كس را درباره شراب لعن فرموده است:

1 - آن كس ك_ه درختش را كاشته،

2 - آن كس ك_ه نگهبانى اش كرده،

3 - آن كس كه انگورش را فشرده،

4 - آن ك_س ك_ه آن را ن_وش_ي_ده،

5 - آن ك__س كه در ج__ام ريخت____ه،

(166) تاريخ تشريع دين اسلام

6 - آن ك____س ك_ه ح_مل ك______رده،

7 - آن كس كه از حامل دريافت كرده،

8 - آن ك___س ك___ه ف_____روخت_____ه،

9 - آن ك______س ك__ه خ___ري______ده،

10 - و آن كس كه از به_ايش استف_اده ك_رده است!!!

(و نيز در كافى ازحضرت امام صادق عليه السلام نقل شده كه:)

رس___ول خ______دا صلى الله عليه و آله ف____رم_______ود:

- ش___راب رأس گ___ن_اه__ان اس__ت!!! (1)

1- ال_مي________زان ج: 3، ص: 280.

تاريخ تحريم شرابخوارى و قمار (167)

ايمان آورده ايد، جز اين نيست كه شراب و قمار و بت ها (يا سنگ هايى كه براى قربانى نصب شده،) و چوبه هاى قرعه، پليد و از عمل شيطان است! پس دورى كنيد از آن ها، باشدكه رستگارى شويد...!»

اين چهار آيه از سوره مائده (از 90 تا 93) همگى در مقام بيان حال شراب هستند. در

(168) تاريخ تشريع دين اسلام

بعضى از آن ها قمار، و در بعضى ديگر انصاب و ازلام هم علاوه شده است.

اگر آياتى كه در سوره بقره و نساء و اعراف درباره شراب نازل شده، به اين آيات اضافه كنيم و بررسى نماييم، از سياق مختلف آن ها به اين نتيجه مى رسيم ك_ه ش_ارع مق_دس اس_لام ش_راب را ب_ه ت_دري_ج ت_ح_ري_م ف_رم_وده اس_ت.

به اين معنا كه نخست شراب را در ضمن عنوان گناه، كه عنوانى است عام، تحريم كرده و فرموده است:

- «بگو پروردگار م__ن، «فواحش» را (چه علن__ى و چه در پرده)، و هم چنين «اثم» را تح_ري__م نم__وده اس___ت.» (33 / اعراف)

و آن گاه آن را به تحريم خ_اص و به ص_ورت نصيحت بي_ان ك_رده و ف_رموده است:

- «بگو، گرچه براى مردم در اين دو (شراب و قمار) منافعى است، الا اين كه گناه آن دو از

تدريج در تحريم محرمات (169)

نفعش___ان بزرگت_ر اس__ت!» (219 / بقره)

و ن_ي_ز ف_رم_وده:

- «مبادا اين كه مستيد در صدد نماز خواندن بر آئيد، بلكه صبر كنيد تا آن كه به حال خود آمده و بفهميد چه مى گوييد!» (43 / نساء)

بار سوم آن را باز به تحريم خاص و لكن با تشديد و تأكيد هر چه بيشتر بيان كرده و فرموده:

- «... ش__راب و قمار و بت ه__ا و تيرهاى قرع__ه، پليد و از عم__ل شيطان

است، پس دورى كني__د از آن ه___ا...!» (90 ت__ا 93 / نس__اء)

اي_ن آي_ات آخ_رى از چ_ن_د ج_هت م_شتم_ل ت_شدي_د و ت_أك_ي_د است:

1 - با كلم__ه «اِنَّما» تشدي__د ف_رم___وده،

(170) تاريخ تشريع دين اسلام

2 - ش___راب را پلي__د و رجس خوان___ده،

3 - آن را عم____ل شي_ط___ان ن_امي____ده،

4 - امر صريح به اجتناب ازآن داده است،

5 - ف__رم__وده در اي__ن اجتن___اب، امي____د رستگ__ارى هس___ت،

6 - مفاسدى را كه مترتب بر آشاميدن شراب است، بيان فرموده،

7 - پ__رسي____ده آي____ا اي____ن مق______دار از بي____ان مف__اس___د آن شم____ا را از اي__ن عم_____ل زش______ت ب___ازنم_____ى دارد؟

8 - بعد از آن همه تأكيد آنان را به اطاعت خدا و رسول امر فرموده، و از مخالفتشان برحذر داشته است،

9 - ف_رم_وده: خ_داوند از اين ك__ه او را اطاع__ت بكني_د يا نكني__د بى ني_از اس__ت،

تدريج در تحريم محرمات (171)

10 - در آيه چهارم فرموده: «بر كسانى كه ايمان آورده و عمل صالح كرده اند، گناهى نيست در آن چه قبل ازاين ازاين محرمات خورده اند و...،»(93/مائده) كه دليل بر تشديد است.

به وجود آورد، و مانع ذكر خدا و نماز شود.

از اين ك__ه ع__داوت و بغض__اء را تنه__ا از آثار ش__راب و قم__ار دانست__ه از اين جهت اس__ت كه اين اث__ر در آن دو ظاهرت___ر است.

رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطنِ (173)

11، ص: 203.

بر آن چه گذشته حرجى نيست! (175)

خدا مى بنديد، كسانى كه دروغ بر خدا بندند رستگار نمى شوند!» (116 و 117 / نحل)

خطاب اين آيه متوجه مؤمنين است، و اين احتمال را تأييد مى كند كه مراد از جمله مورد بحث نهى از بدعت در دين باشد، يعنى چيزى از حلال و حرام داخل در دين مكنيد، و چيزى كه از دين نباشد و به وسيله وحى نرسيده باشد، در ميان جامعه باب مكني_د، چ__ه اين افت_راء به خ_داس_ت، ه_ر چند كه ب_اب كنن__ده اش آن را به خ__دا نسب__ت نده_د.

قرآن مجيد آن گاه مسئله محرمات در يهود را مطرح كرده و مى فرمايد:

- «براى يهود آن چه را كه قبلاً براى تو نقل كرديم، حرام كرديم، ما بر آن ها ستم نكرديم بلكه خودشان به خودشان ستم كردند!» (118 / نحل)

آن چه را كه قبلاً خداوند براى رسول اللّه صلى الله عليه و آله درباره محرمات يهود نقل فرموده در س__وره انعام در آي_ه 146 است كه مى فرمايد:

(178) تاريخ تشريع دين اسلام

- «براى يهود تمام ناخنداران را حرام كرديم، و از گاو و گوسفند، پيه آن دو را برايشان حرام كرديم، مگر آن پيه كه بر پشت هاى آن دو باشد، يا چربى روده ها، يا آن چه با استخوانى آميخته باشد، اين چنين، آنان را به ظلم شان جزا داديم، و البته ما راستگويانيم!»

گويا گوينده اى پرسيده است كه حال كه محرمات از خوردنى ها منحصر بر چهار حرام است، پس چرا حرام هاى ديگرى كه در مورد يهود گفته شده، فرمان يافته است؟ و خ_داى تعالى خود در جواب مى فرماي_د:

- اگر ما اين ه__ا را قبلاً بر بنى اسرائي__ل حرام كرده بودي__م، ظلم شان نكردي__م، بلكه ايش_ان خ_ودشان بر خ_ود ظلم كردن_د، و به كيفر ظلمشان بعضى چيزها را بر آنان حرام

كرديم!

بدي__ن معن__ى كه همين چيزها براى آن__ان حلال بود، و لك__ن چون پروردگ__ار خ__ود را عصي_ان نمودن__د، لذا به عن__وان عقوب__ت آن ها را برايش__ان ح__رام گردي__م!

چهار محرمه در اسلام و سابقه محرمات در يهود (179)

در ج_اى ديگ_ر قرآن نيز مى فرمايد:

- «و به خاطرظلم هايى ازيهوديان،طيباتى راكه بر ايشان حلال بود، حرام كرديم!»(160/نساء)

و خداى مهربان در ادامه مى فرمايد:

- اگر بع__د از آن عصي__ان، به سوى پروردگ__ار خود رجوع مى كردن__د، و از نافرمان__ى توبه مى كردن__د، خدا هم از ايشان گذش__ت مى كرد، و دوباره حرام ه__ا را برايشان حلال مى ك_رد، ك_ه او آم_رزگ_ار و رحي_م اس__ت!

پ_س در بن_ى اسرائي_ل اص_رار بر معصيت ه_ا نتيجه اش تحريم حلال هايشان شد!(1)

در مشركين غير عرب هم امورى از اين قبيل يافت مى شد، ولى مؤمنين، آن ها هم با اين كه به اسلام در آمده بودند، اما هنوز خرافاتى چند از باب توارث اخلاقى و آداب قومى و سنت هاى منسوخه در بينشان باقى مانده بود، كه مؤمنين گرفتار اين بقاياى خراف__ات قديم بودن__د، لذا خطاب در آيه متوجه عموم مردم ش__د كه آن چه در زمي__ن هست برايشان حلال است و مى ت_وانند بخ_ورند و پابن_د احك_ام خرافى قديم نباشند.

معن__اى آيه با ت_وج__ه ب__ه مع__ان__ى مختل__ف كلم__ه «اَكْ_ل» اي__ن مى ش__ود ك__ه:

(182) تاريخ تشريع دين اسلام

- «از آن چ___ه خ___دا از نعمت ه__اى خ__ود در زمي__ن آف__ري__ده و در اختي__ار شم___ا ق_رار داده اس__ت، بخوري_د و در آن تص__رف كني__د، ك__ه ه__م ح__لال اس__ت و ه__م طي__ب!»

يعنى هيچ مانعى به غير از آن چه كه از ناحيه طبيعت خودتان و يا از ناحيه طبيعت زمين مانع است، شما را از خوردن و تصرف آن چه حلال است جلوگير نشود. عبارت «كُلُوا مِمّا فِى الاَْرْضِ حَلالاً طَيِّبا،» يك اباحه عمومى و بدون قيد و شرط است، اما چيزى كه هست عبارت بعدى يعنى «وَ لاتَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيْطانِ،» مى فهماند كه در اين ميان چيزهاى ديگرى هم وجود دارد كه نامش «خطوات شيطان» است، و مربوط به همين «اكل حلال طيب» است، و اين امور، يا مربوط به نخوردن به خاطر پيروى شيطان است، و يا خوردن به خاطر پيروى شيطان! و چون تا اين جا معلوم نكرد كه آن امور چيست؟ لذا براى اين كه ضابطه اى به دست داده باشد كه چه چيزهايى عنوان پيروى

روزى هاى حلال و تحريم هاى خلاف شرع (183)

شيطان را داراست كلمه «سوء و فحشاء و سخن

بدون علم،» را خاطرنشان كرد كه بفهماند كه هر چيزى كه بد است يا فحشاء است يا بدون علم حكم كردن، كه پيروى از آن پي_روى شيط_ان اس_ت!

و وقتى نخوردن، و تصرف نكردن در چيزى كه خدا دستور به اجتناب از آن نداده است، جايز نباشد، خوردن و تصرف كردن بدون دستور او نيز جايز نيست! پس هيچ اكلى حلال و طيب نيست مگر آن كه خداى تعالى اجازه داده، و تشريعش فرموده، و از خوردن آن منعى نكرده است!

آيه مورد بح__ث و نظاير آن تشري__ع حليت همه چيزهاس__ت و در مقابل__ش آيه 173 سوره بق__ره كه مى فرماي__د: «اِنَّما حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنْزيرِ وَ ما أُهِ_لَّ بِ_هِ لِغَيْرِ اللّهِ...» در آن از خ__وردن چي__زه_اي_ى نه___ى ف_رم_وده اس__ت.

(184) تاريخ تشريع دين اسلام

پس برگشت معناى آيه به اين مى شود (و خدا داناتر است) كه مثلاً بگوييم:

- از همه نعمت هاى خدا كه در زمين براى شما آفريده بخوريد، زيرا خدا آن ها را براى شما حلال و طيب كرد و از خوردن هيچ حلال طيبى خوددارى مكنيد، كه خوددارى از آن هم سوء است و هم فحشاء و هم سخن گفتن بدون علم (يعنى وهم تشريع،) و شما حق نداريد تشريع كنيد، يعنى چيزى را كه جزو دين نيست جزو دين كنيد، كه اگر چنين كنيد، خطوات شيطان را پيروى كرده ايد!

پ_س، آي_ه شريفه چند نكته را افاده مى كند:

1 - اين كه، حكم مى كند به حليت عموم تصرفات، مگر هر تصرفى كه در ك_لام_ى دي_گ_ر از آن ن_ه_ى ش_ده ب__اش_د،

2 - اين كه،خوددارى و امتناع ازخوردن و ياتصرف كردن درچيزى كه دليلى علمى

روزى هاى حلال و تحريم هاى خلاف شرع (185)

بر منع ازآن نرسيده، خود تشريع است

و حرام،

3 - اين كه، مراد از پيروى خطوات شيطان اين است كه بنده خدا به چيزى تعبد كند و آن را عبادت و اطاعت خدا قرار دهد كه خداى تعالى هيچ اجازه اى در خصوص آن نداده باشد. چون خداى تعالى هيچ مشى و روشى را منع نكرده مگر آن روشى را كه آدمى در رفتن بر طبق آن پاى خود در جاى پاى شيطان بگذارد، و راه رفتن خود را مطابق راه رفتن شيطان كند، در اين صورت است كه روش او پيروى گام هاى شيطان مى شود. (1)

1- ال_مي_________زان ج: 2، ص: 391.

(186) تاريخ تشريع دين اسلام

در سوره بقره در مدينه درباره آن تشديد شده است. علاوه بر اين كه، حرمت ربا بنا به حكايت قرآن كريم، كه در بين يهود معروف بوده است، چ_ون ق_رآن مجي_د در آيه 106 سوره نساء مى فرمايد:

- «و رباخوارى يهوديان، با اين كه از آن نهى شده بودند...،»

هم چنين آيه:

- «لَيْ__سَ عَلَيْنا فِى الاُْمِّيّي__نَ سَبي_لٌ...!» (75 / آل عمران)

(188) تاريخ تشريع دين اسلام

كه حكايت كلام يهوديان است و اشعار بر اين معنا دارد، با در نظر گرفتن اين كه ق__رآن كريم كتاب يهود را تصدي__ق كرده، در مورد ربا نسخ روشنى ننموده است، دلال__ت دارد بر اين ك__ه رب__ا در اس_لام ح_رام ش___ده ب__ود.

هم در سوره روم و سوره آل عمران، و هم در اين سوره، مسئله ربا كلاً در مقابل مسئله انفاق و صدقه و ترغيب به دادن صدقه قرار گرفته است. رباخوارى درست ضد و مقابل انفاق و صدقه است.

چون رباخوار پول بلاعوض مى گيرد و انفاقگر پول بلاعوض مى دهد، و نيز آثار سوئى كه مترتب بر رباخوارى است درست مقابل آثار خوبى است كه بر مسئله صدقه و انفاق مترتب مى شود. آن يكى اختلاف طبقاتى و دشمنى مى آورد، و اين يكى رحمت و محبت مى افزايد. آن خون مسكينان را به شيشه مى گيرد، و اين باعث قوام زندگى

تاريخ تحريم ربا و فلسفه آن (189)

محتاجان و مسكينان مى شود. آن اختلاف در نظام و ناامنى مى آورد، ولى اين انتظام در امور و امنيت مى بخشد...!

خداى سبحان در آيات سوره بقره، در امر رباخوارى تشديدى فرموده كه درباره هيچ يك از فروع دين نكرده، مگر يك مطلب كه تشديد در آن نظير تشديد در امر رباست، و آن اين است كه مسلمانان

دشمنان دين را بر خود حاكم سازند، و اما بقيه گناهان كبيره، هر چند قرآن كريم مخالفت خود را با آن ها اعلام نموده، و در امر آن ها تشديد هم كرده، و لكن لحن كلام خداى متعال ملايم تر از تشديد در امر رباست، و هم چنين در امر حكومت دادن دشمنان خدا بر جامعه اسلامى!

حت__ى لحن ق__رآن شري__ف در امر زن__ا، شرب خمر، قم__ار، ظل__م و گناهانى بزرگت__ر از اين مانن__د كشت__ن افراد بى گن__اه؛ ملايم تر از تشدي_د در آن دو گن__اه است.

(190) تاريخ تشريع دين اسلام

اين نيست مگر براى اين كه فساد آن گناهان از يك نفر يا چندين نفر تجاوز نمى كند، و آثار شومش تنها به بعضى از جهات نفوس سرايت مى كند، و آن عبارت است از فساد ظاهر اجتماع، و اعمال ظاهرى افراد؛ برخلاف ربا و حكومت بى دينان، كه آثار سوءاش بنيان دين را منهدم مى سازد، و آثارش را به كلى از بين مى برد، و نظام حيات نوع را تباه مى سازد و پرده اى بر روى فطرت انسانى مى افكند، و حكم فطرت را ساقط مى س_ازد، و دي_ن را به ف_رام_وشى مى سپارد!

گذاشتند، و همي__ن باعث به راه افت__ادن جنگ ه__اى جهانى ش__د، و جمعي__ت دني__ا به دو قسم__ت تقسي__م ش__دن__د و روب_رروى ه__م ايستادن__د:

يك طرف ثروتمندان مرفه، و طرف ديگر استثمارشدگان بدبخت، كه همه زندگى شان به غارت رفته بود!

آن چه قرآن شريف درباره رباخوارى و سرپرستى دشمنان دين بر مسلمانان، فرموده، از پيشگويى هاى قرآن مجيد است.

(192) تاريخ تشريع دين اسلام

اجمالاً آيه درباره اموال ربوى نازل شده، كه بنى مغيره (دودمانى ازمردم مكه) از بنى ثقيف (مردم طائف) طلب داشتند. چون در زمان جاهليت به آنان پول يا جنس به قرض مى دادند و ربا مى گرفتند. همين كه اسلام آمد و باقيمانده طلب خود را از ايشان مطالبه نمودند، مردم ثقيف ندادند، چون اسلام خط بطلان بر معاملات ربوى كشيده

(194) تاريخ تشريع دين اسلام

بود! طرفين نزدرسول اللّه صلى الله عليه و آله مرافعه بردند،در پاسخشان اين آيات سوره بقره نازل شد.

اين روايات نيز نشان مى دهند كه ربا قبل از نزول اين آيات تحريم شده بود، و اگر قبلاً حرام نشده بود و به مردم ابلاغ نشده بود مردم ثقيف از دادن بدهى ربوى خود امتناع نمى ورزيدند! (1)

1- ال_مي_____زان ج: 4، ص: 371.

آيات قرآنى و روايات در منع و تحريم ربا (195)

(196)

و غير آنان از كفار، مشمول آيه نيستند، و آيه از كار آنان ساكت است.

اي_ن آيه ب_ه منزله تفسير آيه 49 سوره مائده است كه فرمود:

- «اَنَ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ...!»

(198) تاريخ تشريع دين اسلام

نه هيچ چيز ديگر، و اين حكم هر انسان داراى عقل است. و اين ك_ه فرم__ود: «لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ!» معناي__ش اين است كه بلك__ه شما از قت__ل بپرهي_زي__د.

قرون اخير براى حكم قصاص معل_وم نكردند.

در اين ميان، اسلام عادلانه ترين راه را پيشنهاد كرد، نه آن را به كلى لغو كرد، و نه بدون حد و مرزى اثبات كرد، بلكه قصاص را اثبات كرد، ولى تعيين اعدام قاتل را لغو نمود، و در عوض صاحب خون را مخير كرد ميان عفو و گرفتن ديه، آن گاه در قصاص رعايت معادله ميان قاتل و مقتول را هم نمود و فرمود:

- آزاد در مقابل آزاد اعدام شود، برده در ازاء كشتن برده، و زن در مقابل كشتن زن!

(بحث تحليلى مربوط به حكم قصاص و جواب اعتراضات مربوط به حكم اعدام، به طور مفصل از صفحه 429 تا صفحه 436 در جلد دوم الميزان مطرح گرديده است كه

سابقه تاريخى قصاص در ملل و اديان (203)

خ_واننده محق_ق را ب_ه اين مب_حث رج_وع مى دهيم!) (1)

1- ال_مي_________زان ج: 2، ص: 422.

(204) تاريخ تشريع دين اسلام

شما در آن است! و خداون_د به مص_ال_ح ام_ور دان_است، و شما نمى دانيد!»

آي__ه شريفه دلالت دارد بر اين كه جن__گ و جهاد بر هم_ه مؤمن__ان واج__ب است مگر كسان__ى ك_ه مشم_ول دلي_ل استثن_ا ب_اشند، م_انند آن چه آي_ه زي_ر بيان مى فرمايد:

- «بر نابينا باكى نيست، و نه بر لنگ، و نه بر بيمار (كه به جهاد بروند.)» (17 / فتح)

(206) تاريخ تشريع دين اسلام

م__ردم به تصري__ح اين آي__ه از تكلي__ف جه__اد كراه__ت داشتند، با اين ك__ه جهاد ي__ك تكلي__ف اله__ى است، دلي__ل م_ؤمني__ن را مى ت__وان به وج__ه زي__ر توجي__ه ك__رد:

جنگ از نظر اين كه موجب مرگ انسان ها و رنج بدن ها و گرانى و زيان هاى مالى و بالاخره باعث ناامنى و ناراحتى است، طبعا بر مؤمنان هم گران بوده است. با اين كه گروه زيادى از مؤمنين فداكارى و ايثار و شايستگى خود را در جنگ هاى بدر و احد و خندق نشان داده بودند، ولى گروهى نيز آدم هاى ضعيف و بيمار دل و منحرف در داخل جرگ__ه مسلم_ان ها بودن__د كه در اين وظيف__ه بزرگ كن_دى و سهل انگارى مى كردند... .

ولى خداوند متعال، در هر صورت، اين رأى آن ها را تخطئه كرده و بيان فرموده كه دعوت و تبليغ در اين مردم شقى و نابكار تأثيرى ندارد، و از بسيارى از ايشان كوچكترين نفعى عايد ديدن نخواهد شد، و آنان در جامعه انسانى همانند

تاريخ تشريع جهاد (207)

عضو فاسدى هستند كه فسادش به ساير اعضاء سرايت مى كند، و جز بريدن و دور ان_داخت_ن، درم_ان_ى ب_راي_ش م_تص_ور ني_ست.

در اين آيه از پيكار در ماه حرام منع و نكوهش شده، و به عنوان كفر و جلوگيرى از راه خدا معرفى شده است، ولى در

عين حال مى فرمايد:

- «گن_اه بي__رون ك_ردن اه_ل مسجدالحرام از آن بزرگت_ر، و فتن_ه و آش_وب از كشت_ار بالاتر است!» (217 / بقره)

از لحاظ تاريخى، اين بيان، دليل وقوع حادثه اى بوده است، كه موجب سؤال از جنگ در ماه حرام شده است، و نيز مى رساند كه قتلى نيز واقع شده است، ولى اين قتل عمدى نبوده است.

اين ها قرائنى از خود آيه، كه نشان مى دهد بعضى از مؤمنين در ماه حرام، به قصد

(208) تاريخ تشريع دين اسلام

انجام وظيفه، بعضى از كافران را به قتل رسانيده بودند، و آنان مؤمنان را بر اين عمل نكوهش و سرزنش مى كردند. اين تصديق داستان «عبداله بن جحش» و هم_راه_ان اوست ك_ه ج_زئيات آن را در رواي_ات زير مى خوانيد:

«رسول خدا صلى الله عليه و آله عبداله بن جحش را در ماه حرام به «نخله» فرستاد، و به او فرمود در آن جا باش تا خبرى از اخبار قريش براى ما بياورى، و او را امر به نبرد نفرمود. پيش از آن كه خبر حركتش را به وى بدهد نامه اى نوشته و به او داد و آن گاه فرمود: - با يارانت حركت كن، و بعد از دو روز راهپيمايى اين نامه را باز كن و به مضمونش عمل كن. و هيچ يك از همراهان را مجبور به آمدن با خودت مكن!

عبدالله حركت كرد و بعد از دو روز طى مسافت نامه را گشود و ديد كه نوشته است:

- به سي__ر خ__ود ادام__ه ب__ده ت__ا به «نخل__ه» رس__ى! هنگام__ى ك__ه نام__ه را

تاريخ تشريع جهاد (209)

ب__راى ي_اران مى خوان_د، گف_ت:

- به چشم! هر كسى كه ميل شهادت دارد با من بيايد، كه من براى انجام فرمان پيامبر مى روم، و

هر كسى ميل ندارد برگردد، زيرا رسول خدا صلى الله عليه و آله مرا از مجبور كردن شم__ا من__ع ف__رم__وده اس__ت.

همراهان با او رفتند تا به «نجران» رسيدند. در آن جا سعد و عتبه شتر خود را گم كرده و در جستجوى آن بر آمدند و از ياران عقب ماندند، بقيه حركت كردند تا به نخله رسيدند. در آن جا با چهار نفر از مكيان برخورد كردند - عمرو حضرمى، حكم بن كيسان، عثمان و مغيره بن عبداله - كه از سفر طائف برگشته و روغن زيتون و نان خورش با خود آورده بودند... .

همراهان عبداله بن جحش با يكديگر تبادل افكار كردند كه چه بايد كرد؟ و آن روز

(210) تاريخ تشريع دين اسلام

روز آخر جمادى بود. گفتند كه اگر آن ها را بكشيد، در ماه حرام كشته ايد، و اگر به حال خ_ود واگ_ذاريد همين امش__ب به مكه خواهن__د رف_ت و از شم_ا جلوگي_رى خواهند كرد!

بالاخره رأى همگى بر اين قرار گرفت كه آنان را به قتل برسانند. واقدبن عبداله تيرى به عمرو خضرمى زد و او را از پاى در آورد. عثمان بن عبداله و حكم بن كيسان دستگير شدند ولى مغيره فرار كرد و ديگر بر او دست نيافتند.

آن گاه به مدينه راندند و آن ها را نزد پيغمبر بردند. حضرت فرمود: به خدا قس_م من شم_ا را به نب_رد در م_اه ح_رام ام_ر نك_ردم!

آن گاه اسيران را با بارهايشان نگه داشت و تصرفى در آن ها نكرد. ايشان چون اين سخن را از پيغمبر شنيدند از كار خويش پشيمان شدند، و آن را براى خود گناه بزرگى شمردند. و از طرف__ى هم مورد سرزن__ش و درشت_ى برادران مسلمانشان قرار گرفتند.

تاريخ تشريع جهاد (211)

قري__ش

همين كه از ماجرا مطل__ع شدند گفتند كه محم__د خون حرام ريخته، و مال به ن__اروا گرفته، و مردان__ى به اسارت ب_رده، و حرم__ت م_اه ح__رام را شكسته است...!

در اين هنگام آيه زير نازل شد و پيغمبر بارها گرفت و اسيران را با گرفتن عوض آزاد كرد:

- «از تو پرسن__د كه جنگ كردن در ماه حرام چگونه است؟ بگو: جنگ كردن در آن بزرگ، و بازداشت__ن از راه خدا و كف__ر به او و به مسجدالح__رام و بي__رون كردن مردمش از آن نزد خدا بزرگتر است، و فتنه از كشتار بزرگتر است...!» (217/ بقره)

م_سل_مانان گ_فتند:

- ي__ا رس__ول اللّه مگ__ر در ماه حرام جن__گ خواهي__م داش__ت؟ آي__ه ن__ازل ش___د:

- «كسانى كه ايمان آوردند و كسانى كه هجرت كردند و در راه خدا جهاد كردند، اينان اميد

(212) تاريخ تشريع دين اسلام

رحمت خدا را دارند، و خدا آمرزگار و مهربان است!» (218 / بقره)

ايشان هشت نفر بودند و نفر نهمى اميرشان عبداله بن جحش بود.» (نقل از ابن جرير و ابن اسحق و ابن ابى حاتم و بيهقى از طريق يزيد بن رومان از عروه - در تفسير الدر المنثور) (1)

ديگرى را نمى پرستيم، پس خوب است كه مزاحم همديگر هم نشويم، دين من براى خودم و آيين شما از آن خ_ودتان! در ج_ايى ديگر ف_رمود:

- «بر آن چه مى گويند صبر كن!» (10/مزمل)

ن_ي______ز ف______رم________وده:

(214) تاريخ تشريع دين اسلام

- «بسيارى از اهل كتاب، بعد از آن كه حق برايشان روشن شد، از روى حسد، دوست داشتند كه شما را، بعد از ايمان به حالت كفر برگردانند، پس شما عفو كنيد و در گذريد تا خدا امر خود را بياورد...!» (109 / بقره)

ولى هنگامى كه مشركان مكه آزار و ستم را از حد گذراندند و مسلمانان را فوق العاده تحت فشار قرار دادند، از طرف خداى تعالى به مسلمين اجازه جنگ و دفاع از حق__وق مشروعه خود ص__ادر شد، و ف_رم_ود:

- «به كسانى كه مورد حمله و نبرد قرار مى گيرند، و به واسطه اين كه ستم كشيده اند، اذن داده شد! و خدا به يارى ايشان تواناست! همان كسان كه به ناحق از خانه هايشان بيرون رانده ش__دن__د...!» (39 و 40 / حجر)

در آي__ه 190 تا 195 سوره بق__ره، دستور ك__ارزار با مشركي__ن مك__ه، براى

تدريج در صدور فرمان جهاد (215)

اولين بار، صادر ش_د و فرمود:

- «با كسانى كه به كارزار شما پردازند، در راه خدا كارزار كنيد! و تجاوز نكنيد، كه خدا تجاوزكاران را دوست ندارد!

- هر جا آنان را يافتيد بكشيدشان! و از آن جا كه شما را بيرون كردند، بيرونشان كنيد! و فتنه از كشتار سخت تر است! و به نزديك مسجدالحرام كارزار مكنيد، مگر آن ها در آن جا به پيكار شما آيند! پس، اگر با شما جنگيدند، بكشيدشان! چنين است سزاى كافران! اگر باز ايستادند، خدا آمرزگار و رحيم است! با ايشان نبرد كنيد

تا فتنه اى نباشد، و دين از آن خدا شود! و اگر باز ايستادند، تجاوزى بر ستمكاران نيست!»

آيات فوق حدود و اطراف و لوازم حكم جهاد را به شرح زير بيان مى كنند: x 1 - اصل حكم: «قاتِلُوا فى سَبيلِ اللّهِ... جنگ كنيد در راه خدا!»

(216) تاريخ تشريع دين اسلام

2 - نظم و محدوديت آن: «وَ لا تَعْتَدُوا... تعدى و تجاوز مكنيد!»

3 - تشديد و سختگيرى: «وَ اقْتُلُوهُ_مْ... بكشيدشان هر جا كه يافتيد، و از آن جا كه شم_ا را بي_رون كردن_د بي_رونش_ان كني_د!»

4 - محدوديت مكانى: «وَ لا تُقاتِلُوهُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ... نزد مسجدالحرام جنگ مكنيد!»

5 - امتداد زمانى: «وَ قاتِلُوهُمْ حَتّى لا تَكُونَ فِتْنَةٌ... تا فتنه از بين نرفته جنگ را ادامه دهيد!»

6 - حك__م قصاص در ك__ارزار و كشت__ار: «ماه ح__رام برابر ماه حرام، و حرمت ها را قص__اص است، پس اگ__ر كس__ى بر شم__ا تع__دى كرد، همانند تع__دى كه بر شم__ا كرده بر او تع__دى كني__د، و تق__وا ورزي__د، و ب__داني__د ك__ه خ__دا ب__ا متقي__ن اس__ت!» (194 / بقره)

تدريج در صدور فرمان جهاد (217)

7 - تجهيز مالى و بودجه جنگ: «در راه خدا انفاق كنيد، و خويشتن را با دست خود به هلاكت ميفكنيد و نيكوكارى كنيد، كه خدا نيكوكاران را دوست دارد!» (195 / بقره) تمام__ى آيات فوق بر مج__وز نبرد و قتال با مشركين مكه دور مى زند، و هدف واحدى را دنبال مى كند.

البته اين آيات شامل جنگ با اهل كتاب نمى شود، زيرا علت كارزار را برچيده شدن بس__اط بت پرست__ى و برقرار شدن دين توحي__د و آيين يگانه پرست__ى، قرار داده است. با اين كه ايم__ان اهل كتاب كف__ر است، ولى دينش__ان توحيدى اس__ت، هر

چن__د كه به دي__ن ح_ق نگرويده اند:

- «به خدا و روز بازپسين ايمان نياورده اند، حرام خدا را حرام نمى دانند، و به دين حق نگرويده اند!» (29/توبه)

(218) تاريخ تشريع دين اسلام

ولى اسلام از ايشان به همين ايمان و توحيد ظاهرى قناعت كرده و جنگ با آنان را به منظور غلبه يافتن دين اسلام بر ساير اديان و زيردست شدن ايشان، دستور داده، و لذا موقعى كه «جزيه - ماليات» را پذيرفتند، به جنگ خاتمه داده مى شود.

ح_اصل آن كه قرآن مى گ_ويد:

- اسلام، دين توحيد، بر پايه فطرت استوار است، و چنين دينى مى تواند جامعه انسانى را اصلاح كرده و مقرون به سعادت سازد، بنابراين مهمترين و پر ارزش ترين حقوق مشروعه انسانيت، برپا داشتن و نگهدارى آن است.

- دين حق و آئين يگانه پرستى جز با دفاع و جلوگيرى از تأثير عوامل فساد، باقى و استوار نمى ماند. و اين جنگ و جهاد، چه به عنوان دفاع، و چه به عنوان حمله ابتدائى، زنده كننده و باعث حيات اجتماع انسانى است. مبارزه با شرك و دفاع از حق

تدريج در صدور فرمان جهاد (219)

فط__رى انسانيت، به منزله بازگش_ت دادن روح به قالب اجتم_اع و زن_ده ك_ردن آن است!

- چنين مبارزه اى به وقوع خواهد پيوست، به دست بندگان خالص خدا! البته بايد در نظر داشت كه آن چه مبلغين مسيحى عليه السلام گفته و آن را دين شمشير و خون و زور و اجبار ناميده، و برخلاف روش ساير پيامبران شمرده اند، يك برداشت غلط از اسلام و احكام آن است.

قرآن كريم احكام اسلام را مبتنى بر حكم صريح و تخلف ناپذير فطرت، كه به طور قطع كمال انسانيت در پيروى از آن است، مى داند. فطرت

قضاوت مى كند كه تنها پايه استوار قوانين فردى و اجتماعى توحيد و يگانه پرستى است. دفاع و طرفدارى از اين اصل و حفظ و ترويج آن، حق مشروع انسانيت است كه بايد به هر وسيله اى ممكن شود استيف_اء گ_ردد.

(220) تاريخ تشريع دين اسلام

اسلام براى استيفاء اين حق، اول به صرف دعوت قناعت كرده و پيروان خود را در قبال اذيت و آزار مشركين به خويشتن دارى امر فرموده است. بعد براى بقاء دين و اساس آئين و حفظ جان و مال مسلمين اجازه دفاع داده است. در نهايت، براى دفاع از حق انسانيت و پيروى از قانون فطرت امر به جهاد فرموده است، تا دعوت صحيح به عمل آيد، و تا حجت بر طرف مقابل تمام نشده جنگ را جايز نشمرده است. روش پيامبر گرامى اسلام بهترين گواه اين امر است.

تاري__خ زندگ__ى و روش ساي__ر پيامب_ران گرام__ى خ__دا نيز چني_ن ب___وده اس__ت:

- مطالعه تاريخ زندگى پيامبران نخستين مانند نوح و هود و صالح عليهم السلام نشان مى دهد كه اين بزرگان پيوسته از اطراف و اكناف تحت فشار بودند و هيچ گاه مجال جنگ و مبارزه اى برايشان دست نمى داد هم چنين، عيسى عليه السلام مادامى كه در بين

تدريج در صدور فرمان جهاد (221)

مردم و مشغول به دعوت و تبليغ بود، پيروان زيادى كه بتواند با كمك آن ها نهضت ايجاد كند، نداشت، و عمده پيشرفت آيين آن حضرت هنگامى بود كه خورشيد اسلام طلوع مى كرد و به دوران مشعلدارى آن خاتمه مى داد، و احكام آن در پشت پ_رده ه_اى ن_س_خ م_ست_ور م_ى گ_شت.

- ولى جمعى از پيامبران كه زمينه را براى مبارزه مساعد مى ديدند، به دستور خداى تعالى قيام مى كردند و به نبرد مى پرداختند.

ت__ورات،

داستان جنگ ه__اى ايشان را نقل كرده، و قرآن مجيد نيز به شرح قسمتى از آن ه___ا پرداخته اس__ت:

- «بس__ى پيامبر كه خدادوست__ان و جمعيت ه__اى بسيارى به همراهى آنان كارزار كردند... .»(146/آل عمران)

(222) تاريخ تشريع دين اسلام

ق__رآن مجي__د در بيان داست__ان بنى اسرائي__ل با عمالق__ه از زب__ان حض__رت موسى عليه السلام م_ى ف_رم_اي_د:

- «اى قوم من! به سرزمين مقدسى كه خدا براى شما مقرر كرده درآئيد و به پشت برنگرديد، كه زيانكار شويد...! گفتند: اى موسى! مادام كه آن گروه آن جا هستند ما هرگز بدان در نخواهيم آمد. تو و پروردگارت برويدو كارزاركنيد،كه ما همين جا نشسته ايم!» (21تا24/مائده) در داست_ان ط_ال_وت و ج_ال___وت م_ى ف__رم___اي___د:

- «مگر نديدى آن گروه بنى اسرائيل را پس از موسى، كه به پيامبرشان گفتند: پادشاهى براى ما برانگيز تا در راه خ_دا نبرد كنيم!» (246 / بقره)

در داستان حضرت سليمان و ملكه سبأ، از زبان سليمان عليه السلام مى فرمايد: - «بر من برترى مجوييد و مطيعانه پيش من آئيد. بازگرد به سوى ايشان! ما حتما سپاهيانى كه

تدريج در صدور فرمان جهاد (223)

تاب آن هارا نداشته باشند به سويشان بريم، و از آن جا خوار و زبون بيرونشان كنيم!» (37/نمل) و اين تهديد به يك جنگ ابتدايى بوده است.

از اين جا معلوم مى شود كه جنگ در شرايع قبلى بوده، و به طور قطع در بعضى از آن ه_ا، حتى حمله ابتدايى جايز بوده است.(1)

مى ساختند.

خداوند مى فرمايد:

- «كسانى كه كافر شدند و لايزال مردم را از راه خدا، كه همان دين اسلام است، باز مى داشتند، و مؤمنين را از ورود به مسجدالحرام، كه ما آن را معبدى براى مردم قرار داديم، كه عاك__ف و بادى در آن برابرند، جلوگي__رى مى كنند، از ع__ذاب اليمشان بچشاني__م، چون آن ها با م__ردم با الح__اد و ظل__م مواج__ه مى شون__د، و كس__ى كه چني__ن باشد، ما از عذاب__ى دردناك مى چشانيمش!»

مراد از «كسانى كه كافر شدند» مشركين مكه است، كه به نبوت رسول خدا صلى الله عليه و آله كفر

ممانعت كفار از مراسم حج مسلمانان (225)

ورزيدند، و در اول بعثت، يعنى قبل از هجرت، مردم را از اسلام جلوگيرى كردند. مقصود از «سبيل خدا» همان اسلام است، و نيز مؤمنين را از داخل شدن به مسجدالحرام، براى طواف كعبه و نماز خواندن در آن و ساير عبادات، باز مى داشتند. عبارت «يصدون» استمرار در جلوگيرى را مى رساند، و نشان مى دهد كفار به طور مداوم از ورود مسلمانان به مسجدالحرام جلوگيرى مى كردند، و مؤمنين را از راه خدا باز مى داشتند، يعنى آن ها را از اداء عبادات و مناسك در كعبه ب_از م_ى داشتند، و نم_ى گذاشتند كسى ه_م از خارج وارد مكه شود.

در اين آيه خداون__د متعال وصفى از مسجدالحرام با اين عبارت مى فرمايد كه: «اَلَّ__ذى جَعَلْن__اهُ لِلنّ_اسِ _ آن را مح__ل عبادت م__ردم قرار دادي__م!»

يعنى اين كه ملك آن را به مردم واگذار نكرديم بلكه مردم مالك اين معنى هستند كه

(226) تاريخ تشريع دين اسلام

در مسجدالحرام عبادت كنند و كسى نتواند از ايشان جلوگيرى كند!

خداوند متعال مى خواهد بفهماند كه عبادت مردم در مسجدالحرام حق ايشان است، و جلوگيرى ايشان از اين

كار تجاوز و تعدى در حق و الحاد به ظلم است، و عبارت «سبيلُ اللّه» اين معنى را افاده مى كند كه جلوگيرى از عبادت در مسجد تعدى به حق اللّه است. در تأييد اين معنى ادامه مى دهد كه «سَواءً الْعاكِفُ فيهِ وَالْبادِ...،» يعنى اهل آن، و خارجى هايى كه داخل آن مى شوند، در اين كه حق دارند در آن مسجد عبادت كنن_د، برابرند!

و لازمه عمل حريم و بازدارى مسلمانان از ورود به مسجدالحرام براى عبادت، كيفرى است كه خداوند در آخر آيه مى فرمايد:

- «ما به هر كس از ايشان كه بخواهد در آن جا تجاوز و ستمى بكند عذابى اليم

ممانعت كفار از مراسم حج مسلمانان (227)

خ__واهي_م داد!» (1)

برگزي__ده بودند، زيرا هر راه ديگرى كه رفت__ه بودند نتوانست__ه بودند مقاوم__ت مسلمان_ان را درهم بشكنند.

از طرف مسلمانان نيز چاره اى جز دفاع متقابل وجود نداشت، زيرا از روزى كه بشر پا به دنيا نهاده اين تجربه را به دست آورده كه براى توسعه حق بايد باطل را از محيط دور ساخت.

پيش درآمد جنگ هاى صدر اسلام (229)

آيات فوق به طور اشاره خبر مى دهند كه چنين محنت و بلايى رو به آمدن است. سخن از قتل و جهاد در راه خدا پيش كشيده شده، ولى اين بلا را مانند بلاهاى ديگر مكروه و ناگوار توصيف نكرده، و اين قتال مرگ را نابودى نشمرده، بلكه آن را حياتى معرفى كرده كه مؤمنين با شناخت و معرفت به آن حيات، خود را براى جنگ و قتال آم_اده كنند.

به مؤمنين خبر مى دهد كه بلايى در پيش دارند و اين بلاء امتحانى است كه هرگز به مدارج عالى و رحمت پروردگارى و به اهتداء به هدايتش نمى رسند، مگر آن كه در برابر آن صبر كنند و مشقت هايش را تحمل نمايند.

اين حقيقت را به مؤمنين تعليم مى دهد كه براى رسيدن به اهداف خود از جنگ و قتال از چه كمك بگيرند، مى فرمايد:

(230) تاريخ تشريع دين اسلام

- «اى كسانى ك__ه ايم__ان آوردي__د! از صبر و نم__از استعان__ت جوئيد، كه خ__دا با صاب__ران اس___ت!» (45 / بقره)

صب__ر، عب__ارت اس__ت از خ__وددارى از ناشكيب__ى و از دست ندادن ام__ر تدبي__ر، و نماز عبارت است از توجه به س__وى پروردگار، و انقط__اع به سوى كسى كه همه ام_ور ب___ه دس___ت اوس_ت!(1)

اجازه دفاع براى مسلمين (231)

آيه فوق اذن جنگ با كفار را به مسلمانان مى دهد. اين اولين آيه اى است كه درباره جهاد نازل شده است، چون مسلمانان مدت ها بود از رسول خدا صلى الله عليه و آله درخواست اجازه مى كردند تا با مشركين قتال كنند، و حضرت به ايشان مى فرمود كه من مأمور به قتال نشده ام و در اي_ن باره هيچ دست_ورى ن_رسي_ده است.

آن حضرت تا در مكه بودهمه روزعده اى از مسلمانان نزدش مى آمدندكه كتك خورده بودند و يا زخمى شده بودند، و شكنجه ديده بودند، در محضر آن جناب از وضع خود و ستم هايى كه از مشركين مكه، و گردن كلفت هاى آنان مى ديدند، شكوه مى كردند، حضرت هم آن ها را تسليت مى داد، و امر به صبر و انتظار فرج مى كرد، تا آن كه اين آي_ات ن_ازل شد و در آن اذن دفاع و جه_اد داده ش_د.

(232) تاريخ تشريع دين اسلام

بعضى از مفسرين آيات ديگرى را به عنوان اولين دستور جهاد تلقى كرده اند، ولى اعتبار عقلى اقتضا مى كند كه همين آيه اولين آن ها باشد، براى اين كه صريحا كلمه «اذن» در آن آمده و هم چنين در آن زمينه چينى لازم شده، و مردم را براى جهاد تهييج و دل ها را تقويت نموده، و با وعده نصرت به طور اشاره و تصريح آنان را ثابت قدم كرده، و رفت_ارى را ك_ه خ_داى تعالى ب_ا اقوام ستمگر گذشته نموده، ي_ادآور شده است!

همه اين ها از لوازم تشريع احكام مهم، و بيان و ابلاغ براى اولين بار آن است، آن هم حكم جهاد كه بناى آن بر اساس فداكارى و جانبازى است، و از دشوارترين احكام اجتماعى اسلام، و مؤثرترين آن ها در حفظ اجتماع دينى است.

آرى! ابلاغ چنين حكمى براى اولين بار بسيار احتياج دارد به

زمينه چينى، و بسط ك_لام، و بيدار ك__ردن افكار، هم چنان ك__ه در همي_ن آيات اي__ن روش به ك_ار رفت_ه است.

اولين اجازه دفاع براى مسلمين (233)

چ_ونكه اولاً ك_لام را ب_ا اي_ن نكت_ه آغ_از ك_رده اس__ت ك_ه:

- خ_دا م_ولاى م_ؤمن_ان و م_داف_ع اي_شان اس_ت،

سپس به طور صريح اجازه قتال داده، و فرموده:

- شما تاكنون مظلوم بوديد، و قتال تنها راه حفظ اجتماع صالح، از ظلم ستمگران است!

و در اين آيه ايشان را به وصف صلاحيت ستوده، و آنان را شايسته و قابل براى تشكيل يك مجتمع دينى كه در آن اعمال صالح عملى مى شود، دانسته، و آن گاه رفتار خدا را نسبت به اقوام ستمگر گذشته حكايت كرده، و وعده داده است كه به زودى انتقام ايشان را از ستمگران معاصرشان خواهد گرفت، همان طور كه از گذشتگان گرفت! در اولين آي__ه براى مطالب آي__ه اصلى كه اذن بر قت__ال مى دهد زمينه چينى شده است و م_ى ف_رمايد:

(234) تاريخ تشريع دين اسلام

- «خدا از كسانى كه ايمان آورده اند دفاع مى كند، و شر مشركين را از ايشان دفع مى كند، چونكه او ايشان را دوست مى دارد، و مشركين را دوست نمى دارد، براى اين كه مشركين خيانت كردند.» (38 / حج)

پ__س اگر او مؤمني__ن را دوست مى دارد بدين جهت است كه مؤمنين امانت را رعايت و نعمت خداى تعال__ى را شكر گذاشتن__د، پس در حقيقت خدا از دين خود (كه امانت نزد مؤمنين است) دفاع مى كند، و به همي_ن جهت او ولى و مولاى مؤمنين است! (1)

اين كه ستم كشيده اند، اذن داده شد! و خدا به يارى ايشان تواناست! همان كسان كه به ناحق از خانه هايشان ب_ي_رون ران_ده ش_دن_د...!»

اين آيه نشانگر اجازه مقابله به مثل براى مسلمانان است و مى رساند كه به آنان اجازه داده شده تا با كسانى كه در حق آن ها ظلم مى كنند به مقابله بپردازند پس خود عبارت دليل بر اين است كه به چه كارى اجازه داده شده است.

فلسفه اين اجازه هم همين است كه مشركين آغاز به اين عمل كرده بودند و

(236) تاريخ تشريع دين اسلام

اصولاً خواستار جنگ و نزاع بودند، و مسلمانان را مى كشتند و كتك مى زدند، عبارت «بِاَنَّهُمْ ظُلِمُوا...،» سبب اين امر را صراحت مى بخشد، و همين خود علت اذن را مى فهماند، و مى رساند كه اگر مسلمانان را كه همواره از مشركين توسرى مى خوردند اج_ازه قت_ال دادي_م ب_ه خاط_ر همي_ن است ك_ه ظل_م مى ش_دند.

دفاع يا جنگ تهاجمى (237)

دلي_ل اخراج آن ها تنه__ا اي_ن بود ك__ه مى گفتند: پروردگ__ار ما اللّه اس__ت، نه بت ه_ا!

اين تعبير اشاره مى كند ب_ه اين كه مشركي_ن آن ق_در نفه_م و منحرف از حق بودند كه اين كلمه حق را از مسلمانان جرم مى دانستند، و همان را مجوز اين مى دانستند كه ايش_ان را از وط_ن م_ألوف و دي_ار خ_ود بي_رون كنند! (1)

مى كند تا نفاقى كه در بنى اسرائيل پيش آمده بود، تكرار نشود - آنان كه در موقع جنگ از رهبرشان نافرمانى كردند ولى عاقبت فقط گروهى ان_دك به جن_گ رفتن_د ول_ى با ام_داد ال_هى بر گ_روه كث_ير پيروز شدند!

خداى تعالى هزينه اى را كه مؤمنين در راه او خرج مى كنند قرض گرفتن خودش ناميده، و اين به خاطر همان است كه مى خواهد مؤمنين را بر اين كار تشويق كند، و هم براى اين است كه انفاق هاى مورد نظر براى خاطر او بوده و نيز براى اين است كه خداى سبحان به زودى عوض آن را چند برابر به صاحبانش بر مى گرداند.(1)

تشريع جهاد و منابع مالى آن (241)

1- الميزان ج: 4، ص: 127.

(242) تاريخ تشريع دين اسلام

و رهبانان خود را، و مسيح پسر مريم را، پروردگار خود دانستند، و حال آن كه دستور نداشتند مگر به اين كه معبودى يكتا بپرستند كه جز او معبودى نيست، و او از آن چه كه شريكش مى پندارند منزه است!» (30 و 31 / توبه)

بت پرست كه به خدا كفر ورزيدند و وحدانيتش را انكار كردند، هرچند وجودش را اعتقاد داشته و او را معبودى فوق معبودها مى دانستند.)

اهل كتاب، اعتقادشان به خدا و روز جزا هم اعتقادى صحيح نيست و مسئله مبدأ و معاد را بر وفق حق تقرير نمى كنند، مثلاً در مسئله مبدأ كه بايد خدا را از هر شركى برى و منزه بدانند، مسيح و عُزَيْر را فرزند او مى دانند، و در نداشتن توحيد با مشركين فرقى ندارند. هم چنين در مسئله معاد، كه يهود قائل به «كرامت» هستند، و مسيحيان قائل به

(246) تاريخ تشريع دين اسلام

«فدي_ه» هستند!

2 - دومين وصفى كه براى ايشان كرده، اين است كه ايشان محرمات الهى را ح_رام نمى دانند؛

- يه__ود عده اى از محرم__ات را كه خداون__د در سوره بقره و نساء ذكر مى كند حلال دانسته اند.

- مسيحيان خوردن شراب و گوشت خوك را حلال دانسته اند، حال آن كه حرمت اين ها در دي_ن م_وسى و عيسى و خ_ات_م الان_بياء مسلم اس_ت!

- هم چنين اهل كتاب مال مردم خورى را حلال مى دانند كه قرآن مجيد آن را به روحانيون اين دو ملت (احبار و رهبانان) نسبت داده است. (34 / توبه)

3 - سومي__ن وصف__ى كه خداى تعال_ى از اهل كت__اب كرده، مسئل__ه دي__ن

دلايل جنگ با اهل كتاب (247)

است، كه فرموده آن ها دين حق را سنت و روش زندگى خود نمى گيرند!

«دين حق» آن است كه حق اقتضاء مى كند كه انسان آن دين را داشته باشد، و انسان را به پيروى از آن دين وادار مى سازد. وقتى گفته مى شود كه اسلام دين حق است، معنايش اين است كه اسلام سنت تكوين و طريقه اى است كه نظام خلقت

مطابق آن است، و فطرت بشر او را به پيروى از آن دعوت مى كند، همان فطرت كه خداوند برآن فطرت انسان را آفريد، و در خلقت و آفريده خدا تبديلى نيست، و اين است دين استوار!!

از آن چه گذشت، خلاصه اش اين مى شود كه اولاً ايمان نداشتن اهل كتاب به خدا و روز جزاء به معناى اين است كه ايشان ايمانى كه نزد خدا مقبول باشد، ندارند! و جرم ندانستن ايشان محرمات خدا و رسول را، معنى اش اين مى شود كه ايشان در تظ_اهر ب_ه گن_اه_ان و منهي_ات اس_لام، و آن محرماتى كه تظاهر به آن اجتماع بشرى

(248) تاريخ تشريع دين اسلام

را ف__اس__د و زحم___ات حك__وم_ت ح_ق ح_اك_م ب_ر آن اجتم_اع را ب__ى اث___ر و خنثى مى س__ازد، پ_روا و مبالات ندارند!1- ال_مي________زان ج: 18، ص: 71.

و تدي__ن نداشت__ن ايشان به دين ح__ق، معنايش اي__ن مى شود كه ايش__ان سن__ت حق را كه منطبق با نظام خلق_ت، و نظام خلق__ت منطبق بر آن اس__ت، پي__روى نمى كنند!

اي__ن اوصاف سه گان__ه، دليل و حكمت خدا را در امر قتال با اهل كتاب بيان مى كند، و با بيان آن مؤمنين را بر جن__گ با هم__ه آنان (نه ب__ا بعض__ى از آن ها) تحريك و تشوي__ق مى نماي__د، و مى فرمايد:

- با اهل كتاب كارزار كنيد! زيرا آن ها به خدا و روز جزا ايمان نمى آورند، ايمانى كه مقبول باشد، و از راه صواب منحرف نباشد، آن ها محرمات الهى را حرام نمى دانند، و به دين حقى كه با نظام خلقت الهى سازگار باشد، نمى گروند،

دلايل جنگ با اهل كتاب (249)

- با آن ها كارزار كنيد، و كارزار را ادامه دهيد! تا آن جا كه ذليل و زبون و زيردست شما شوند، و نسبت به حكومت شما خاضع گردند،

و خراجى را كه براى آن ها بريده اند، پرداخت كنند، تا ذلت خود را در طرز اداى آن مشاهده نمايند، و از سوى ديگر با پرداخت آن حفظ ذمه و خون خود و اداره امور خويشتن را تأمين نمايند! (1)

آي__ه «وَ قُ__ولُ_وا لِ_ل_نّ_اسِ حُ_سْ_ن_ا!» "83 / بق__ره" م_ى ب_اش__د.)

پس، از اهل كتاب هر كس كه در كشور اسلامى باشد از او پذيرفته نيست مگر - جزيه دادن يا كشته شدن، و در صورت جنگ و قتال، اموالشان غنيمت مسلمين، و زن و

(252) تاريخ تشريع دين اسلام

بچه هايشان اسراى آنان خواهد بود و اگر چنانچه حاضر به پرداخت جزيه شدند البته در آن ص__ورت بر ما مسلمي__ن حرام اس__ت كه اموالش__ان را بگيري__م و ايشان را اسير خود سازيم، در اين حال__ت مى تواني_م از آنان زن بگيري__م و با آن_ان ازدواج كنيم.

3 - شمشير سوم، در مورد كسانى از اهل كتاب است كه در كشورهايى زندگى مى كنند كه با ما سر جنگ دارند، هم مى توانيم اسيرشان كنيم و هم اموالشان را بگيريم، ولى نمى توانيم با زنان ايشان وصلت كنيم. ايشان بين سه چيز اختيار دارند: به كشورهاى اسلامى كوچ كنند، يا جزيه بپردازند، يا آن كه كشته شوند.» (نقل از كافى) (1)

و رس__ول ال_لّ_ه،

4 - اجتناب از نزاع،

5 - اجتناب از غرور و شادمانى و خودنمائى در حركت به سوى جنگ، x 6 - اجتناب از جلوگيرى از راه خدا،

مجموعه اين امور شش گانه، دستور نظامى جامعى است كه هيچ دستور مهم جنگى از آن بيرون نيست. اگر انسان در جزئيات وقايع تاريخى جنگ هاى صدر اسلام، كه در زمان رسول اللّه صلى الله عليه و آله اتفاق افتاد، از قبيل جنگ بدر و احد و خندق و حنين و غير آن، دقت كامل نمايد، اين معنا برايش روشن مى شود كه سرّ غلبه مسلمين، در آن جا كه غالب شدند، رعايت مواد اين دستورات بوده است، و علت شكست خوردن آنان نيز، هر جا كه

شش فرمان جنگى: شش رمز پيروزى اسلام (255)

شكست خوردند، رعايت نكردن و سهل انگارى در آن ها بوده است!

اين__ك شرح كام__ل آي__ات در توضي__ح نكات فوق و رموز آن:

خود آيات چنين معنى مى دهد:

1 - «اى كسانى كه ايمان آورده ايد، وقتى برخورديد به گروهى از دشمن، پس پايدارى كني__د، و خ__دا را زياد ياد كني__د و به ياد او باشي__د، باشد كه رستگ__ار شوي__د!» (45 / انفال)

2 - «و فرمانبردارى كنيد خدا و فرستاده اش را، و نزاع مكنيد كه سست شويد و در نتيجه نيرويتان تحليل رود، و خويشتن دارى كنيد كه خدا با خويشتن داران است!» (46 / انفال)

3 - «و مانند مشركين و آن كسانى مباشيد كه با غرور و خودنمايى از ديار خود خارج شدند، و باز مى داشتند از راه خدا، و خدا به آن چه مى كنيد محيط است!» (47 / انفال)

(256) تاريخ تشريع دين اسلام

نكردن. اين فرمان با فرمان بعدى «فَاصْبِرُوا» فرق دارد، كه در آيه بعدى آمده است، و تكرار آن نيست. در آيه بعدى امر به صبر مى فرمايد - «وَ اصْبِرُوآا اِنَّ اللّهَ مَعَ الصّابِرينَ!» (46 / انفال)

صبر، نوعى ثبات خاص است، و آن عبارت است از ثبات در مقابل مكروه، هم به قلب - به اين كه دچار ضعف نگشته، و جزع و فزع نكند؛ و هم به بدن - به اين كه كسالت و سهل انگارى ننموده، و از جا در نرود؛ و در مواردى كه عجله پسنديده نيست، شت____اب__زدگ__ى ننماي____د.

فرمان اول: ثبات قدم در جبهه (257)

در مورد آيه فوق، فرمان: «صبر پيشه كنيد، خدا با صابران است!» به اين معنا است كه همواره در برابر مصايب و ناملايمات جنگى، كه دشمن به وسيله آن تهديدتان مى كند، ملازم خويشتن دارى بوده، و اكثرا در ذكر خدا و اطاعت او و رسولش، بوده باشيد. حوادث و سنگينى بار اطاعت شما را از جاى نكند و از پاى در نياورد، و لذت معصيت و عجب و تكبر شما را گمراه نسازد!

تأكيدى كه در عبارت فوق وجود دارد براى اين است كه صبر قوى ترين ياورى است در شدايد و محكمترين ركنى است در برابر تلون در عزم و سرعت تحول در اراده! و همين صبر است كه به انسان فرصت تفكر صحيح مى دهد، و به منزله خلوتى است كه در هنگام هجوم افكار پريشان و صحنه هاى هول انگيز و مصايبى كه از هر طرف روى مى آورد، به انسان فرصت مى دهد كه صحيح فكر كند و رأى مطمئن و صد در صد اتخاذ

(258) تاريخ تشريع دين اسلام

كن_د. پس خداى سبحان با مردم

صابر است!

فرمان اول: ثبات قدم در جبهه (259)

معارفى باشد كه مربوط به اين شأن و اين حالت است، و آن اين است كه خداى تعالى معبود او و پروردگار اوست، و آنكسى است كه مرگ و حيات به دست

فرمان دوم: ذكر و ياد خدا (261)

اوست، و او مى تواند انسان را در اين حال يارى كند، و او سرپرست اوست، و چه سرپرست و ياور خوبى است!

چنين كسى كه پروردگارش وعده نصرت داده و فرموده: «اگر خدا را يارى كنيد او هم شمارايارى مى كند، و قدم هايتان را استوارمى كند،» (7/محمد) و نيز فرموده: «خداوند اجر آن كس را كه عمل نيكى كند ضايع نمى سازد،» يقينا به نصرت پروردگارش اطمينان داشته و مى داند كه سرانجام كارزارش به يكى از دو وجه است، كه هر دو نيك است، چون يا بر دشمن غلبه مى كند كه در اين صورت رايت دين را بلند كرده و محيط را براى سعادتمند شدن خود و ديگران مساعد كرده است، و يا كشته مى شود، كه در اين صورت به جوار اولي_اء مق_ربين درگاه پروردگارش شتافته است!

اين گونه معارف حقيقى است كه مربوط به حالت يك نفر مجاهد است، و سرانجامش

(262) تاريخ تشريع دين اسلام

را به سعادت واقعى و كرامت دائمى منتهى مى كند!

اگر در آيه بالا «ذكر» را به «كثير» مقيد كرد، براى اين بود كه در ميدان هاى جنگ هر لحظه صحنه هايى تكرار مى گردد كه انسان را به دوستى زندگى فانى و شيرينى زخارف دنيوى علاقمند مى سازد، و شيطان هم با القاء وسوسه خود آن را تأييد مى كند، لذا فرموده: خدا را زياد ياد كنيد تا بدين وسيله روح تقوى در دل ها ه_ر لحظ_ه تجديد و زنده تر شود!

رَسُولَهآُ - خدا و رسولش را اطاعت كنيد!»

(263)

مراد به اين اطاعت، اطاعت دستوراتى است كه از ناحيه خدا و رسول راجع به امر جهاد و دفاع از حريم دين و بيضه اسلام صادر مى شود، و آيات جهاد و دستورات نبوى مشتمل بر آن است، مانند: دستوراتى درباره اتمام حجت با دشمن در مرحله اول، صادر شده است، و يا دستوراتى كه تعرض به زن و فرزند دشمن را در حين جنگ منع مى كند، و يا شبيخون زدن به دشمن را اجازه نمى دهد و يا ساير احكام جهاد.

(264) تاريخ تشريع دين اسلام

برساند، جز صراط مستقيمى كه دين قويم آن را برايتان فراهم آورده، و ملت فطرى هموارش كرده، راه ديگرى نداريد، و خداوند مردم فاسق را به سوى ايده هاى فاسدشان هدايت نمى كند! (1)

طرفى در برابر «فتنه يهود و مسيحيان» كه موجب سستى ايمان قلبى مسلمانان مى شد، قيام كرده، و به «مبارزه تبليغاتى» آنان پاسخ مى دادند، و از طرف ديگر با «مشركين عرب» مشغول به زد و خورد شده، و دور از اهل و ديار در حال جنگ و ناامنى به سر مى ب_ردند.

موقعيت تاريخى نزول سوره آل عمران... (269)

اين روزها كم كم داشت صيت اسلام در دنيا منتشر مى شد، جهانيان عليه پيشرفت آن قيام كرده بودند. گذشته از يهود و نصارى و مشركين عرب، از طرف ممالك خارجى هم، مانند دو كشور «روم و ايران» و امثال آن، اين مبارزات شروع شده و به جل_و م_ى رفت.

لذا، خداوند متعال در اين سوره بعضى از حقايق دينش را به مؤمنين تذكر داده تا قلب آنان را پاكيزه كند، و زنگ شبهات و وساوس شيطانى و تسويلات اهل كتاب را از دلشان بزدايد. هم چنين به آنان روشن ساخته كه خداوند از تدبير ملكش آنى غافل نشده و در برابر اقدامات مخلوقات خود عاجز نيست، و لكن دينش - اسلام - را اختيار كرده و جمعى را هم به سوى آن از راه عادت جارى و سنت دائمى - كه همان سنت علل و اسباب باشد - رهبرى كرده است.

(270) تاريخ تشريع دين اسلام

پس مؤم__ن و كاف__ر هر دو بر اس__اس سنت اسب__اب جريان دارن__د، و هر يك روزى جلوه گرى و غلبه پي_دا مى كنند، روزى روز كافر است، و روزى ديگر روز مؤمنان، و دنيا دار امتحان و روزگ_ار عمل است، و هر كس ب__ه نتيجه اعمال و كرده هاى خ___ود در سراى ديگ_ر مى رس_د! (1)

وَالْقُرْآنِ...!» (111/توبه)

1- المي__زان ج:5، ص:6. سوره آل عمران

وجوب جهاد در تورات و انجيل و قرآن (271)

خداى متعال در آيه فوق وعده اى را كه در تورات و انجيل و قرآن به جهادگران راه خود داده، متذكر مى شود:

- «خدا از مؤمنان جان ها و مال هايشان را خريد، به اين بها كه بهشت از آنشان باد، در راه خدا كارزار كنند، بكشند و كشته شوند، وعده خداست، كه در تورات و انجيل و قرآن، به عهده او محقق است، و كيست كه به پيمان خويش از خدا وفادارتر باشد؟ به معامله پر س_ود خويش كه انج_ام داده اي__د شادمان باشيد! كه اين كاميابى بزرگ است!»

خداى سبحان، در اين آيه به كسانى كه در راه خدا با جان و مال خود جهاد مى كنند، وعده قطعى بهشت مى دهد، و مى فرمايد كه اين وعده را در تورات و انجيل هم داده است، همان طور كه در قرآن مى دهد.

(272) تاريخ تشريع دين اسلام

خداوند اين وعده را در قالب تمثيل ريخته و آن را به خريد و فروش تشبيه فرموده است. يعنى خود را خريدار و مؤمنين را فروشنده، و جان و مال ايشان را كالاى مورد معامله، و بهشت را قيمت و بهاء، و تورات و انجيل و قرآن را سند آن خوانده است و چه تمثيل لطيفى به كار برده است!

و در آخ__ر، م__ؤمني__ن را ب_ه اي___ن مع___امل__ه بش____ارت داده، و ب__ه رستگ__ارى عظيم___ى تهنيت گفته است.(1)

1- ال_مي______زان ج: 18، ص: 335.

وجوب جهاد در تورات و انجيل و قرآن (273)

بى رحمند، و در بي__ن خود رحي_م و دل_س_وزن_د... .»

كلام خدا در اين صدد است كه مؤمنين به رسول اللّه صلى الله عليه و آله را توصيف كند و شدت و رحمت را، كه دو صفت متضادند، از صفات ايشان بشمارد.

شدت به كفار را مقيد كرده به رحمت بين خودشان تا توهمى كه ممكن بود بشود دفع شود، و ديگر كسى نپندارد كه شدت و بى رحمى نسبت به كفار باعث

(274) تاريخ تشريع دين اسلام

مى شود مسلمانان به طور كلى، و حتى نسبت به خودشان هم سنگدل شوند، لذا دنب_ال آن ف_رمود ك_ه اين ها در بين خود مهربان و رحيمند.

اين آيه كه آخرين آيه سوره فتح است، پيامبر را توصيف مى كند، و آن هايى را كه با اويند به اوصافى مى ستايد كه در تورات و انجيل ستوده است و مؤمنين را كه عمل صالح انجام داده اند، وعده جميل مى دهد:

- «اين وصف آنان است در تورات، و وصف آنان است در انجيل، كه چون زرعى است كه شاخه خود را بيرون آورد، و آن را نيرومند كند، پس انبوه گردد، و بر ساق خود راست بايستد، و كشاورزان را خوش آيد، و كافران را به خشم آورد، خدا به كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كردند آمرزش و پاداش بزرگ وعده داد!» (29 / فتح)

اين آيه به اين نكته اشاره مى كند كه خداى تعالى در مؤمنين بركت قرار داده است، و

شدت عمل مسلمانان در برابر كفار (275)

روز به روز به عده و نيروى آنان افزوده مى شود. به همين جهت بود كه در ادامه كلام فرم_ود : تا خداوند به وسيله آنان كفار را به خشم در آورد! (1)

لَهُمْ كُفُّوآا اَيْدِيَكُمْ وَ اَقيمُوا الصَّلوةَ وَ...!» (77 / نساء)

آيه فوق در تاريخ اسلام از دو موقعيت زمانى و از دوگانگى برخورد برخى از

1- ال_مي____زان ج: 36، ص: 159.

(276) تاريخ تشريع دين اسلام

مسلمانانى كه داراى ايمانى ضعيف بودند، حكايت مى كند:

برخى از مؤمنين اوليه، قبل از آن كه دستور جنگ و دفاع صادر شود، بر اثر مشاهده تعديات و ستم هايى كه از طرف كفار بر آنان وارد مى شد، تحمل نداشتند، و نمى توانستند صبر كنند و شمشير نكشند و به مقابله نپردازند، ولى خداى تعالى در آن هنگام دستور داده بود كه از جنگ خوددارى كنند، و به اقامه شعائر دينى از قبيل نماز و زكات بپردازند، تا استخوان بندى و پى ريزى دين سخت و محكم گردد، تا بعدا خداوند اذن جهاد با دشمنان صادر كند، زيرا اگر چنين نمى كردند پيكره و اركان و اج_زاء دين از هم مى گسيخت و خراب و متلاشى مى گشت.

آي__ات فوق مردم را ملامت مى كن__د كه اينان، همان هاي__ى هستند كه در جنگ با كفار عجله داشتند، و در آن زمانى كه افراد و قواى جنگ__ى كافى براى برخ__ورد با

تشريع جهاد، و برخورد دوگانه ترسودلان (277)

دشمن نداشتند، ق__ادر به صبر نبودن__د، و نمى توانستند آزار دشم__ن را تحمل كنند، ولى وقتى كه جن__گ برايشان واجب گردي__د، يك عده همان طور كه از خدا مى ترسيدند، و بلكه سخت ت_ر، از دشم__ن مى ترسيدن__د... در حال__ى كه دشمن__ان ني__ز مردمانى مثل خودشان هستن__د. آيات از آن__ان چنين نق__ل مى كند:

- «آيا كسانى را نديدى كه به آنان گفته مى شد: دست نگه داريد، و نماز بخوانيد، و زكات بدهيد، ولى هنگامى كه براى آنان جنگ واجب شد، فى الحال يك عده همان طور كه

از خدا مى ترسند، و بلكه بيشتر از آن، از مردم مى ترسيدند، و مى گفتند: پروردگارا! چرا براى ما جنگ واجب كردى؟ چرا به ما تا مدت نزديكى مهلت ندادى؟ بگو!

- بهره دنيا كم و آخرت براى كسى كه تقوى پيشه كند، بهتر است! و به شما به اندازه شكاف هسته خرما هم ستم نمى شود! هركجاكه باشيد مرگ شما را در خواهد يافت، هر چند در برج هاى

(278) تاريخ تشريع دين اسلام

محكم باشيد!» (77 و 78/نساء)

آي__ات زير نيز در ملامت مسلمانان ضعيف است، و آنان را موعظه مى كند كه اگر در قرآن تدب_ر كنند ايشان را بينا و روشن خواهد كرد:

- «اين مردم كلمه «طاعت» را مى گويند، ولى موقعى كه از پيش تو مى روند يك عده شان شبان__ه برخ_لاف گفته تو تصمي__م مى گيرند و خدا تصميم ه__اى شبانه اين__ان را ثب__ت مى كند،

- پس ت__و از ايش__ان روگردان ب__اش! و بر خ__دا توك__ل كن، ك_ه خ__دا ب__راى وكال__ت و سرپرستى كافى است! چرا در ق__رآن تدبر نمى كنن__د؟ كه اگر از طرف غي__ر خ__دا بود اختلاف زيادى در آن مى يافتند...

- اى پيغمبر! در راه خدا جنگ كن! صاحب اين تكليف جز نفس تو نيست، و مؤمنين را نيز تحريص بر جنگ كن! اميد است كه خداوند آزار و آسيب كفار را بازدارد، كه خداوند انتقام و

تشريع جهاد، و برخورد دوگانه ترسودلان (279)

بازجويى اش سخت تر و شديدتر است!» (81 تا 85/نساء)

(البته بايد خاطرنشان ساخت كه افرادى كه مورد عتاب در اين آيات هستند غير از منافقينى هستند كه در بين مسلمين بودند.) (1)

دين اسلام

در تاريخ اسلام مواردى مشاهده شده كه برخى از مسلمين به اسرار و تصميمات سرى رسول اللّه صلى الله عليه و آله اطلاع پيدا كرده، و به دلايلى آن را براى مشركين يا دشمنان ديگر فاش كرده اند، و در اين موارد بيشتر اين خيانت ها به دليل حفظ اموال و اولاد خود يا منافع همكيشان خويش بوده است.

نظير اين موضوع در روايات اسلامى در دو مورد پيدا مى شود:

يكى در آغاز جنگ بدر، كه لشكر مسلمين درصدد گرفتن راه مال التجاره ابوسفيان بودن__د، و كسى از مسلمي_ن نام__ه اى ب__ه ابوسفيان نوشت__ه و اطلاع داده ب__ود. مص__داق ديگ__رش، جري_ان ابى لباب_ه ب__ود ك__ه اس__رار رس__ول اللّه صلى الله عليه و آله را براى قبيل_ه بنى قريظه فاش كرد.

داستانش اين بوده كه:

خيانت و جاسوسى در جنگ هاى صدر اسلام (281)

«رسول خدا صلى الله عليه و آله يهود بنى قريظه را بيست و يك شب محاصره كرد، و از آن حضرت درخواست صلح كردند، به همان قرارى كه با برادران يهودى شان در بنى النضير صلح كرده بود. و آن اين بود كه اجازه دهد از سرزمين خود كوچ كرده و با برادران خود در «اذرعات و اريحات»، كه در سرزمين شام قرار دارد، ملحق شوند. رسول خدا صلى الله عليه و آله اين پيشنهاد را نپذيرفت، و جز اين رضا نداد كه به حكم «سعدبن معاذ» گردن نهند. ايشان براى حكميت ابولبابه را كه دوست و خيرخواه بنى قريظه بود، انتخاب كردند، و پيشنهاد دادند، و خيرخواهى ابولبابه براى اين بود كه زن و فرزند و اموالش در مي_ان آن قبيله بودند.

رسول خدا صلى الله عليه و آله ابولبابه را نزد ايشان فرستاد، ابولبابه وقتى به ميان آن قبيله آمد، از او پرسيدند رأى تو چيست؟ آيا صلاح مى دانى كه ما به

حكم سعدبن معاذ گردن نهيم؟

(282) تاريخ تشريع دين اسلام

ابولبابه با دست خود اشاره به گردنش كرد و فهمانيد كه سعد جز به كشتن شما حكم نمى كند، زنهار كه زير بار نرويد! جبرئيل نازل شد و داستان ابولبابه را به رس_ول خدا صلى الله عليه و آله گ_زارش داد.

ابولبابه مى گويد: به خدا قسم، هنوز قدم از قدم بر نداشته بودم كه منتقل شدم به اين كه خدا و رسولش را خيانت كرده ام، و همين طور هم شد، يعنى چيزى نگذشت كه آيه مورد بحث نازل شد. ابولبابه خود را با طناب به يكى از ستون هاى مسجد بست و گفت به خدا قسم آب و غذا نمى خورم تا اين كه يا بميرم يا خداوند از تقصيرم بگذرد! هفت روز در اعتصاب غذا بود تا اين كه به حالت بيهوشى افتاد، و خداوند تعالى از گناهش درگذشت. به او گفتند: يا ابولبابه! خدا توبه تو را پذيرفت! گفت: نه به خدا سوگند! خود را از اين ستون باز نمى كنم تا رسول اللّه صلى الله عليه و آله خودش مرا باز كند!

خيانت و جاسوسى در جنگ هاى صدر اسلام (283)

لذا رسول خدا صلى الله عليه و آله تشريف آوردند و او را با دست خود باز كردند.

ابولبابه سپس اضافه كرد: از تماميت توبه من اين است كه از اين به بعد از قبيله و قومم و خانه هايشان كه در آن خانه اين گناه از من سر زد، قطع رابطه مى كنم، و از اموالى كه در آن جا دارم مى گذرم.

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: از تماميت توبه تو بس است اين كه يك سوم اموالت را تص_دق دهى!» (نقل از امام باقر و امام صادق عليه السلام - در مجمع البيان)

اي_ن داست_ان بع_د از م_دتى از وق_وع

جنگ بدر رخ داده است.(1)

مهربان است!» (آيه 67 تا 69)

از آيات استفاده مى شود كه پرسش كنندگان از آن جناب درباره امر اسيران پرسش نموده اند، و درخواست كرده اند تا اجازه دهد اسيران كشته نشوند بلكه با دادن فديه آزاد گردند. در جواب، ايش_ان را مورد عتاب قرار داده است.

(286) تاريخ تشريع دين اسلام

از اين كه تجويز كرد خوردن از غنيمت را، و فرمود: «از آن چه در جنگ غنيمت گرفته ايد، بخوريد!» بدست مى آيد كه اصحاب، به طور ابهام، چنين فهميده بودند كه مالك غنيمت و انفال مى شوند، جز اين كه نمى دانستند آيا تمامى اشخاصى كه حاضر در ميدان جنگ بوده اند، مالك مى شوند؟ و يا تنها كسانى كه قتال كرده اند؟ و آن هايى كه تقاعد ورزيده اند، از آن بى نصيبند؟ و آيا مباشرين كه از آن سهم مى برند، به طور مساوى ميانشان تقسيم مى شود، و يا به طور متفاوت؟ مثلاً سهم سواره ها بيشتر از پياده ه_ا و يا امث_ال آن است؟

چون دستور «بخوريد» مبهم بود باعث شد كه مسلمين در ميان خود مشاجره كنند، و سرانجام به رسول خدا صلى الله عليه و آله مراجعه نموده و توضيح بپرسند. لذا آيه فوق الذكر نازل شد كه فرمود:

مسئله غنائم در جنگ هاى صدر اسلام (287)

- «از تو انفال پرسش مى كنند، بگو! انفال مال خدا و رسول است! پس، از خدا بترسيد، و ميان خود صلح برقرار كنيد، و خدا و رسول او را اطاعت كنيد، اگر با ايمان هستيد!» (1/انفال) با اين آيه كه بعد از سه آيه فوق نازل شده است، ايشان را در استفاده اى كه از عبارت «بخوريد» كرده بودند و پنداشته بودند كه مالك انفال هم هستند، تخطئه نموده، و ملك انفال را مختص به خدا و رسول كرده،

و ايشان را از تخاصم و كشمكش تهى ساخته است.

و وقتى بدين وسيله مشاجره شان خاتمه يافت، آن گاه رسول خدا صلى الله عليه و آله آن را به ايشان ارجاع داد و در ميانشان به طور مساوى تقسيم كرده، و به همان اندازه سهمى براى آن عده از اصحاب كه حاضر در ميدان جنگ نبودند، كنار گذاشت، و ميان كسانى كه قتال كرده و آن هايى كه قتال نكرده بودند، و هم چنين ميان سوارگان و پيادگان

(288) تاريخ تشريع دين اسلام

تف_اوتى نگذاشت.

آن گاه آيه دوم: «بداني__د هر آن چه كه غنيمت گرفته ايد، بى گمان پنج يك آن از آن خداست و از آن رس__ول...،» (41 / انفال) به فاصل__ه اندكى نازل شد، و رسول خدا صلى الله عليه و آله به خاطر امتث_ال آن، از آن چ__ه كه به نف__رات داده ب_ود، پن__ج يك را دوب__اره پس گرفت.

از بررسى آيات روشن شد كه سؤال كنندگان، اين سؤال را وقتى كردند كه پيش خود خيال كرده بودند مالك غنيمت هستند، و اختلافشان در اين بود كه مالك آن كدام طايفه است؟ و يا در اين بود كه به چه نحوى مالك مى شوند؟ و به چه ترتيبى در مي_انشان تقسي_م مى شود؟ و يا در هردو جهت اختلاف داشته اند.

عبارت «بگو انفال از آن خدا و رسول است...!» جواب پرسش ايشان بود، كه فرمود: انفال ملك كسى از ايشان نيست، بلكه ملك خدا و رسول اوست، كه به هرمصرفى

مسئله غنائم در جنگ هاى صدر اسلام (289)

بخواهند مى رسانند. اين بيان ريشه اختلافى را كه در ميان آن ها رخنه كرده بود، به كلى برطرف كرد.

پس، از مجموع سه آيه اين معنا استفاده مى شود كه اصل ملك در غنيمت از آن خدا و رسول است،

و خدا و رسول چهار پنجم آن را در اختيار جهادكنندگان گذاشته اند تا با آن ارتزاق كنند، و آن را تملك نمايند. و يك پنجم آن را به خدا و رسول و خويشاوندان رسول و غير ايشان اختصاص داده است تا در آن تصرف نمايند.

آيه فوق نشان مى دهد كه خداوند تعالى حكم عمومى «انفال» را صادر فرموده، نه تنها حكم غنيمت جنگى را، بنابراين اين يك حكم عمومى است كه هم غنيمت را شامل مى شود، و هم ساير اموال زيادى در جامعه را، از قبيل: سرزمين هاى تخليه شده، دهات متروك، قله كوهها، بستر رودخانه ها، خالصه جات پادشاهان، تركه اشخاص بى وارث،

(290) تاريخ تشريع دين اسلام

و از همه اين انواع، تنها غنيمت جنگى متعلق به جهادكنندگان به دستور پيغمبر است، و مابقى در تحت ملكيت خدا و رسول باقى است! (1)

1- ال_مي____زان ج: 17، ص: 17.

مسئله غنائم در جنگ هاى صدر اسلام (291)

سه ه_زار ب_وده است.

علاوه بر آن، در همان جنگ بدر، خداوند متعال وعده مشروطى هم به مسلمين داده بود، كه اگر صبر كنند و تقوى پيشه نمايند، خداوند پنج هزار ملائكه «نشاندار» نيز بر آن__ان نازل خ_واه_د ك__رد.